พจนานุกรมธาตุ

อทฺทติ. 
อทฺทา แผ่นดิน, ชื่อดาวฤกษ์. 
อทฺทา ฉฏฺฐมฺหิ นกฺขตฺเต อทฺทํ สชลวตฺถูนิ.

อทฺเทติ, อทฺทยติ.

• อทฺทิ ป. ภูเขา. อช. 605.

มีศัพท์ อทฺทิต อยู่คำหนึ่ง มีที่ใช้ พึงทราบว่า ไม่ได้ออกจากธาตุนี้ เป็นแต่รูปมาคล้ายกันเอง.
อทฺทิต ปราชญ์สันนิษฐานว่า กลายมาเลือนมาจาก อฏฺฏิต ซึ่งมีอาการใช้อย่างเดียวกันแท้ (อทฺท ในคัมภีร์ธาตุทั้งหลายคงมีเฉพาะดังแสดงมาข้างบนเท่านั้น สูจิ. แสดงอปรนัยว่า อทฺท=หึสายํ วา นี้คงเป็นแต่เพียงเห็นเค้าว่า อทฺทิต ใช้ในที่แห่ง อฏฺฏิต จึงวางลงเท่านั้น ไม่มีที่มาเดิม)

อฏฺฏิต นั้น ออกจาก อฏฺฏ=อนาทเร 'ไม่เอื้อเพื้อ,' บีบคั้น, กดขี่, เบียดเบียน (ดู ธาตุป. เล่มก่อน) มีที่ใช้ทั้งสองคำ ดังนี้

อฏฺฏิต, อทฺทิต กค. กมฺ. เบียดเบียนแล้ว, บีบคั้นแล้ว, รบกวนแล้ว ฯลฯ. 
เวสมํ ยถา หิมสีตฏฺฏิตานํ ดุจเรือน (เป็นที่พึ่ง) ของคน อันความหนาวเพราะหิมะเบียดเบียนแล้ว ชาอ. 7/296. 
ปณฺฑุโรเคน อฏฺฏิโต อันโรคผิวเหลืองเบียดเบียนแล้ว ชาอ. 4/204. (แต่ฉบับไทยเป็น อาตุโร ยุโรปเป็น อฏฺฏิโต). 
จิรํ วุฏฺโฐ ทุกฺขทฺทิโต อันทุกข์บีบคั้นแล้ว อยู่นานแล้ว ชาอ. 1/35. 
ภยทฺทิตา เลณคเวสิโน (สุกรทั้งหลาย) อันภัยบีบคั้นแล้ว แสวงหาที่เร้น ชาอ. 4/165. แต่ฉบับไทยเป็น ภยทฺธิตา) 
รูป อทฺธิต นี้ พานจะเลือนมาจาก อทฺทิต อีกทีหนึ่ง แลถึงจะมีที่ใช้อยู่บ้าง ก็ติดจะไม่สนิท.
 

อนติ, อนฺยเต.

อนติ อานํ อปานํ

• อานํ นป. '=อสฺสาโส' ลมหายใจเข้า.
• อปานํ นป. '=ปสฺสาโส' ลมหายใจออก. 
  อสฺสาส ปสฺสาส นี้ อรรถกถาวินัยว่า 
  อสฺสาโส = พหินิกฺขมนวาโต หายใจออก.  ปสฺสาโส=อนฺโต-ปวิสนวาโต หายใจเข้า. 
  แต่อรรถกถาฝ่ายพระสูตรว่า 
  อสฺสาโส หายใจเข้า 'อนฺโต สสนโต.'  ปสฺสาโส หายใจออก 'พหิ สสนโต'   และอ้างสมพระสูตรหนึ่ง - ส.

[ปัญหานี้กระเทือนถึงต้องวินิจฉัยว่า เมื่อแรกสัตว์คลอดจากครรภ์ จะหายใจเข้าหรือออกก่อน 
เพราะถ้าเข้าใจว่า อสฺสาส เป็นเข้า  ปสฺสาส ก็ต้องเป็นออก  
ถ้า อสฺสาส เป็นออก ปสฺสาส ก็ต้องเป็นเข้า กลับกันอยู่เสมอ 
พระบาลีที่พระพุทธเจ้าตรัสเป็นคู่กันว่า อสฺสาส-ปสฺสาส  อาน-อปาน และคงที่เช่นนี้เสมอ 
ส่วนอรรถกถาทั้งสองที่ว่าค้านกันนั้น ท่านผู้แต่งก็คนเดียวกัน คือ พระพุทธโฆส 
ทุกวันนี้รับมติข้างพระสูตร คือ อย่างที่แปลไว้เป็นฝ่ายมาก]

อนุรุชฺฌติ อนุรุทฺโธ อนุโรโธ
ธาตุนี้ คือ อนุ บุพ. รุธิธาตุ - ส.

• อนุรุชฺฌติ อา. โส อุปปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ เขายินดีลาภที่เกิดขึ้นแล้ว - ส.

อนุวิธิยฺยติ
ธาตุนี้ คือ อนุ, วิ บุพ. ธา ธาตุ - ส.

• อนุวิธิยฺยติ อา. โปราณํ ปกตึ หิตฺวา ตสฺเสวานุวิธิยฺยติ (ม้า) ละปรกติเดิม เอาอย่างเขาทีเดียว - ส.

อนฺตรธายติ อนฺตรธานํ อนฺตรธายนฺโต อนฺตรหิตา
ธาตุนี้ คือ อนฺตร บุพ. ธา ธาตุ - ส.

• อนฺตรหิตา อา. สา เทวตา อนฺตรหิตา เทพดาองค์นั้นหายไปแล้ว - ส.

อนฺเธติ, อนฺธยติ. 
อนฺเธตีติ อนฺโธ คนตาบอด. 
จกฺขูนิ อนฺธยึสุ. 
อนฺธวนํ ป่าทึบ. 
อนฺธ ธาตุนี้ กัจจายนะ ใช้เป็น อม ธาตุ.

อนฺเธติ อนฺธยติ อนฺธยึสุ อนฺโธ

• อนฺธยึสุ อา. จกฺขูนิ อนฺธยึสุ จักษุ ท. บอดแล้ว - ส.
• อนฺโธ อันธะ, คนตาบอด. บอดข้างเดียวหรือสองข้าง ก็เป็นอันธะทั้งนั้น - ส. (ดู กาณ).

อโปสิ อีสตฺตํ อคมีติ อปฺปํ อพหุ น้อย, ไม่มาก. 
ปาปุโณติ, ปาปุณาติ. 
ปตฺโต, สมฺปตฺโต ไป, ถึง. 
อป ในหมวด สุ ธาตุนี้ รูปสำเร็จมี ป บทหน้า เสมอ

ปาปุโณติ ปาปุณาติ ปตฺโต สมฺปตฺโต
ธาตุนี้ รูปสัมฤทธิ มี ป บุพ. ทุกรูป - ส.

อปฺโปติ ปปฺโปติ อาโป

• อาโป ป. น้ำ, 'สร้านไปทุกแห่ง'  วิ. อปฺโปติ ปปฺโปติ ตํ ตํ ฐานํ วสรตีติ อาโป - ส.

อมฺพติ อมฺพา อมฺพุ อมฺพุชากโร อมฺพุชินี อมฺพุโช อมฺพุโท อมฺพุธโร

• อมฺพา มารดา '=อมฺมา' - ส.
• อมฺพุ น้ำ, 'มีเสียง.'  ศัพท์เป็นชื่อของน้ำ คือ ปานียํ อุทกํ ทกํ กํ โตยํ ชลํ ปาโต อมฺพุ สลิลํ วาริ อาโป อมฺโภ ปปํ นีรํ เกพุกํ ปานิ อมตํ - ส.
• อมฺพุชากโร สระ, บ่อ, ถัง.
• อมฺพุชินี สระบัว.
• อมฺพุโช ปลา; บัว 'เกิดในน้ำ.'
• อมฺพุโท เมฆ, 'ให้น้ำ.'
• อมฺพุธโร เมฆ, 'ทรงน้ำ.' (อ.)

อมฺพติ อมฺพํ ปุตฺโต. 
อมฺพติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺพุ. ชลํ น้ำ.

อพฺพติ อมฺพิยติ วา สทฺทํ กโรตีติ อมฺพุ น้ำ. 
อมฺพติ รกฺขตีติ อมฺพา, อมฺพโก บิดา. 
อมฺพติ สีฆํ คจฺฉตีติ อมฺพํ นัยน์ตา.

อพฺพติ

อพฺภติ อเนกสตปฏโล หุตฺวา อุคฺคจฺฉตีติ อมฺโภ หมอก, เมฆ.

อพฺภติ อพฺโภ-ภา-ภํ

• อพฺโภ-ภา-ภํ ป. นป. อิ. อัพภะ, เมฆ, หมอก. 
  อา. อพฺฏฺฐิโตว ส ยาติ (อพฺโภ+อุฏฺฐิโต+อิว). 
  อา. อพฺภา มหิกา ธูโม รโช ราหุ อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺติ - ส.

ศัพท์เป็นชื่อของเมฆ คือ เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน ธาราธโร. อมฺพุธโร ปชฺชุนฺโน หิมโค อพฺโภ-ภา-ภํ - ส.