พจนานุกรมธาตุ

อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภ น้ำ. 
อมฺโภชํ ดอกบัว.

อมฺภติ อมฺโภ

• อมฺโภ น้ำ, 'มีเสียง.'

อมยติ กาลนฺตรํ อมตฺตํ ถ้วยใส่อาหาร. 
อมิยติ คมิยตีติ อมฺโพ ต้นมะม่วง. 
อมติ ปวตฺตตีติ อมฺหํ หิน. 
อมติ ปีเฬตีติ อามโย แผล. 
จกฺขุนา อมติ รุชฺชตีติ อนฺโธ. 
อมิยเต ภชิยเตติ อมฺมา มารดา. 
อมติ ภุญฺชติ เอตฺถาติ อมตฺตํ ถ้วยใส่อาหาร.

อเฆติ อฆยติ อฆํ อโฆ อนโฆ

• อฆํ อโฆ  นป. ป.  ชั่ว บาป;  ทุกข์, ลำบาก;  วิบัติ, ฉิบหาย;  ฟ้า, อากาศ.
• อนโฆ  ค. ปราศจากชั่ว; ปราศจากทุกข์; ปราศจากฉิบหาย [น+อฆ].

อมติ อํสุ อํสุมาลี

• อํสุ ป. อิ. รัศมี [อม ธาตุ อุ ส อาคม - สูจิ.]
• อํสุมาลี ป. พระอาทิตย์, 'มีระเบียบรัศมี' [ อํส+มาลา+อี - สูจิ].

อเมติ อมยติ อนฺโธ อามโย อนามโย นิรามโย

• อนฺโธ อา. อนฺธนโข มีเล็บเป็นโรค, เล็บเสีย - ส.
• อามโย โรค, ความเจ็บไข้.
• อนามโย, นิรามโย 'ไม่มีความเจ็บไข้' เป็นสุข, สบาย [น+อามย, นิ+ร+อามย ] (อ.)

อมฺพติ อมฺพิยติ วา สทฺทํ กโรตีติ อมฺพุ น้ำ. 
อมฺพติ รกฺขตีติ อมฺพา มารดา. 
อมฺพยเต เสฺนเหน อุปคมฺยเตติ อมฺพา, อมฺพโก บิดา. 
อมฺพติ สีฆํ คจฺฉตีติ อมฺพํ นัยน์ตา.

อมฺพติ อมฺพรํ ทิคมฺพโร

ธาตุนี้ไม่มีใน ส. แต่มีในกัจจายน และเห็นมีรูปใช้อยู่ จึงนำมาลงไว้.

• อมฺพรํ นป. อัมพร, ฟ้า, อากาศ เวหาส;  ผ้า, ผ้านุ่งห่ม. [อมฺพ ธาตุ ร ปจฺ - สูจิ].
• ทิคมฺพโร ป. ทิคัมพร, 'คนมีผ้า คือ ทิศ หรือ นุ่งทิศ,' คนเปลือย, คนแก้ผ้า; เดียรถีย์. [ทิส=ทิศ อมฺพร=ผ้า แปลง ส เป็น ค - สูจิ]. 
  คำ ทิคัมพร นี้ ในสํสกฤตหมายกว้างออกไปมาก เช่นใช้เป็นชื่อของ พระศิวะ หรือ พระขันธกุมาร เป็นต้นได้.

อยติ กมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโย เหล็ก. 
อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. 
สมํ สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ สมโย, สมวาโย การประชุม.

อยติ อโย สมโย

• อโย ป. เหล็ก (=กาฬโลหํ). วิ. อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโย - ส.
• สมโย ป. สมัย [สํ+อย ธาตุ หรือ อิ ธาตุ 'ไปพร้อม'] แปลได้หลายนัย:-

1. ความพร้อมเพรียง '=สมวาโย' ดังบาลีว่า อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อฺปาทาย.
2. ขณะ, ครั้ง, คราว '=ขโณ' ดังบาลีว่า เอโก จ โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสาย.
3. กาล, เวลา, ฤดู, '=กาโล' ดังบาลีว่า อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย.
4. สมุห, หมู่ ประชุม, '=สมุโห' ดังบาลีว่า มหาสมโย ปวนสฺมึ.
5. เหตุ, การณ์ '=เหตุ' ดังบาลีว่า สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ.
6. ความเห็น, ลัทธิ, มติ, ทิฏฐิ '=ทิฏฐิ' ดังบาลีว่า เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตโต สมยปฺปวาทเก … ปฏิวสติ.
7. ได้, ได้รับ, บรรลุ, ถึง 'ปฏิลาโภ' ดังบาลีว่า … อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ.
8. ประหาน, ละ, สละ, ทิ้ง, '=ปหานํ' ดังบาลีว่า สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสส.
9. ตรัสรู้. รู้แจ้ง, แทงตลอด, '=ปฏิเวโธ' ดังบาลีว่า ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ. - ส.

อรติ ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ ปวตฺเตตีติ อุตุ ฤดู. อรโต ตุ ตมฺหิ อรสฺสุ, 
อริยเต คมิยเตติ อตฺถํ นิพพานํ. อริยเต ญายเตตฺยาทินา อตฺโถ ความหมาย. 
อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อทฺธา หนทาง, กาลนาน. 
อรติ นสฺสตีติ อตฺโถ ความพินาศ.

อรติ อตฺถํ อตฺโถ อุตุ เวรํ อุโร อุรโค โอรโส อุรจฺฉโท

• อตฺถํ นป. '=นิพพานํ' พระนิพพาน - ส.
• อตฺโถ ป. อัตถ, อรรถ แปลได้:-

1. ประโยชน์, ผล
2. เนื้อความ, ข้อความ, ใจความ (แห่งศัพท์)
3. เจริญ, รุ่งเรือง
4. ทรัพย์, สมบัติ
5. วัตถุ, พัสดุ, สิ่งของ
6. เหตุการณ์
7. หาย, สูญ, ฉิบหาย
8. ประโยชน์เกื้อกูล
9. เป็นชื่อของเขาในบัจฉิมทิศ (อ. 785).

• อุตุ ป. นป. ฤดู. วิ. ตํ ตํ สตฺตกิจจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ - ส.
• เวรํ นป. เวร, ความผิด, ความชั่ว; ความแค้น, 'เป็นไปน่าเกลียด' [วิ+อร - สูจิ].
• อุโร ป. อุร, อก [อร แปลง อ เป็น อุ - สูจิ].
• อุรโค ป. อุรค, งู, 'ไปด้วยอก' [อุร+ค - สูจิ].
• โอรโส ป. โอรส, ลูก, 'เกิดแต่อก' [อุร+ส - สูจิ].
• อุรจฺฉโท ป. เกราะ, 'ปิดอก' [อุร+ฉท - สูจิ].

อรเหติ, อรหยติ อรหติ ภิกฺขุ ภิกฺขิตุํ. 
กลํ นารหนฺติ โสฬสึ, 
อรหิยเตติ อรหา, อรหํ ผู้อันเขาบูชา.

อรหติ อรหํ อรหา 

• อรหํ อรหา ป. พระอรหันต์, 'ผู้ควรบูชา' 
  วิ. … อรหนีโย ปูชนีโยติ อรหํ-หา.  
  ศัพท์เป็นนามของพระอรหันต์ มี 3 คือ อรหํ-หา ขีณาสโว อเสกฺโข - ส.

อรหติ อรหํ อรหา 

• อรหํ อรหา ป. พระอรหันต์, 'ผู้ควรบูชา' 
  วิ. … อรหนีโย ปูชนีโยติ อรหํ-หา.  
  ศัพท์เป็นนามของพระอรหันต์ มี 3 คือ อรหํ-หา ขีณาสโว อเสกฺโข - ส.

อลติ อลํ ภูสนํ กโรติ เอเตนาติ อลงฺกโร. 
อลงฺกโต. 
อลติ พนฺธติ เอเตนาติ อลิกํ ความเหลาะแหละ. 
อลติ ปาปกรเณ สมตฺเถตีติ อลโส คนถนัดทำชั่ว, เกียจคร้าน.

อลติ อลงฺกาโร อลงฺกโต อลงฺกํ กมลํ กมลาสโน

อล ธาตุนี้ เกจิอาจารย์อยากให้มีอรรถเป็น 3 คือ (1) ภูสน=ประดับ (2) ปริยาปน=พอ (3) วารณ=ห้าม แต่เรา (ส.) ไม่เห็นด้วย เพราะไม่เห็นที่มา  ที่แปลว่า พอ และห้าม นั้น เป็น อลํ ศัพท์ ซึ่งเป็นนิบาตต่างหาก  
อา. อลเมตํ สพฺพํ ทั้งหมดนี้ พอละ  อลํ เม เตน รชฺเชน ข้าพเจ้าไม่ต้องการด้วยราชย์นั่น - ส.

• อลงฺกาโร ป. อลังการ, เครื่องประดับ [อลํ+การ 'ทำการประดับ'].
• อลงฺกโต กค. อลงกต, ประดับแล้ว [อลํ+กต].
• อลงฺกํ นป. เครื่องประดับพิเศษ '-ภูสนวิเสโส' ได้ในกาพย์ของกวีว่า "สาลงฺกานนโยเคปิ สาลงฺกานนวชฺชิตา" - ส.
• กมลํ นป. กมล, บัว, ดอกบัว, 'ประดับน้ำ' [กํ=น้ำ, อล - สูจิ]
• กมลาสโน ป. กมลาสน์, พรหม, 'มีดอกบัวเป็นที่นั่ง ' [กมล+อาสน - สูจิ].

ธาตุนี้ ยังไม่พบรูปกิริยาที่จะให้รู้ว่าเป็นหมวดไหน.

• อลฺล ค. เปียก, ชุ่ม, สด; ใหม่. อช. 753 สูจิ.
• อลฺลมตฺติกา [อลล+มตฺ-] อิ. ดินเปียก. 
  อลฺลมตฺติกาปุญฺเช ปกฺขิเปยฺย พึงใส่เข้า … ในกองดินเปียก มช. 3/199.
• อลฺลโคมย [อลฺล+โคมย] ป. นป. มูลโคสด-ใหม่. 
  ตํ เคหํ อลฺลโคมเยน อุปลิมฺปิตวา ฉาบเรือนนั้น ด้วยมูลโคสด ธมฺอ. 3/329.
• อลฺลมธุ นป. น้ำผึ้งใหม่, 
  ตเตฺรกํ อลฺลมธุเมว นตฺถิ น้ำผึ้งใหม่อย่างเดียวเท่านั้น ไม่มีในมหาทานนั้น ธมอ. 4/548.
• อลฺลมํส ค. 'มีเนื้อสด,' มีชีวิต, ยังเป็นอยู่. 
  อลฺลมํสสรีรา เยว (พระขีณาสพทั้งหลาย) ยังมีสรีระมีเนื้อสด-มีชีวิต-เป็นอยู่ ทีเดียว ธมฺอ. 3/429.

ที่มา: สูจิ.