พจนานุกรมธาตุ

อณฺฐติ

อฑโณติ.

อฑติ.

อณฺฑติ. 
อฑิยติ นิปฺผตฺติยตีติ อณฺโฑ. ไข่.

อฑฺฑติ. 

ตามมติคัมภีร์ทางศาสนาใช้ ฏ ซ้อนตัว ทั้งหมด เช่น 
อฏฺฏติ. 
อฏฺฏยนฺติ ทุกฺขายนฺติ เอเตนาติ อฏฺโฏ. คดี, เรื่องราว, ความบีบคั้น.

อฑฺฑติ

อณฺยเต ชโน, ทุกฺเขน ชีวตีตฺยตฺโถ.

อณติ. 
พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ.

อณติ อณโก พฺราหฺมโณ

• พฺราหฺมโณ พราหมณ์. หมาย 2 นัย :
  (1) ชนจำพวกซึ่งบัญญัติตนว่าเป็นพราหมณ์ 'สาธยายมนต์' วิ. พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ. 
  บ้างว่า 'เป็นเหล่ากอของพรหม' วิ. พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ. 
  ศัพท์เป็นชื่อของพราหมณ์พวกนี้ คือ พฺราหฺมโณ โสตฺถิโย วิปฺโป โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา กมลาสนสูนุ.
  (2) พระอริยเจ้า 'ลอย หรือ ละบาป' วิ. พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ - ส.

• อณฺฑ นป. (1) ฟอง (เช่น ฟองไก่เป็นต้น) (2) อัณฑะ (ของบุรุษ). 
  กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ฟองไก่ ท. 8 ก็ดี 10 ก็ดี, 
  อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา เจาะกะเปาะฟองแล้ว วิน. 1/5.
• อณฺฑหาร แล -ก [อณฺฑ+หร] ค. ผู้นำไปซึ่งอัณฑะ, ผู้ตอน. 
  ปุริโส อณฺฑหารโก คนฺตฺวา อุพฺภเตหิ อณฺเฑหิ อาคจฺเฉยฺย  บุรุษผู้ตอน ไปแล้ว มีอัณฑะ ท. อันควักขึ้นแล้ว พึงมา มช. 2/75. (คือ จะไปตอนเขาๆ กลับตอนตัว)
• อณฺฑช [อณฺฑ+ช] ค. 'เกิดแต่ฟอง.' อณฺฑช ป. นก; ปลา. อช. 741, 624, 1079. 
  ในที่บางแห่งว่าเป็นกำเนิดงู เช่น อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, อุปปาติกา นาคา สํ. 3/207 (อณฺฑชา นาคา นาคเกิดแต่ฟอง).
• อณฺฑก ค. (ใช้เฉพาะเป็นคุณของวาจา หมายความว่าหยาบคาย เท่านั้น) ขรุขระ, ระคาย, 'ดุจฟอง.' 
  ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา วาจานั้นใด ขรุขระ (โดยไม่เกลี้ยงหู), หยาบ มช. 1/498.
• อณฺฑจฺเฉท แล -ก [อณฺฑ+เฉท] ค. 'ผู้ตัดอัณฑะ,' ผู้ตอน. 
  อณฺฑจฺเฉทา นิลญฺฉกา ผู้ตอนสัตว์ แลทำรูปพรรณสัตว์ ชาอ. 6/367-71 (ดู ลญฺฉก).

อตติ ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชรามรณาทิเภทํ, อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ อตฺตา. ตน, ผู้ไปสู่ภพ, ผู้ถึงทุกข์.

อตติ อตฺตา อตฺตภาโว อตฺตมโน

• อตฺตา ป. ตน, 
  'ถึงทุกข์เสมอ' วิ. ทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉตีติ อตฺตา  อย่าง 1 
  'เป็นที่ตั้งของมานะ' วิ. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา  อย่าง 1 
  'เสวยสุขทุกข์' วิ. สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา  อย่าง 1 - ส.
• อตฺตภาโว ป. อัตตภาพ, อาตมภาพ, รูป, ร่างกาย [อตฺต+ภาว].
• อตฺตมโน ค. ยินดี, ดีใจ, เพลิน, 
  'มีใจอันปีติโสมนัสถือเอาแล้ว' วิ. ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน. 

อต ธาตุ มีอรรถหันไปได้มาก - ส.

อนฺตติ. 
อนฺติยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํ ลำไส้ใหญ่, ริม, ชาย, เขตแดน, ที่สุด.

อนฺตติ กมฺม-อนติยติ อนฺตํ อนฺตคุณํ

• อนฺตํ นป. ไส้ใหญ่, ลำไส้ใหญ่ 'ไส้น้อยพัน', วิ. อนฺติยติ พนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํ.
• อนฺตคุณํ นป. ไส้น้อย, ลำไส้เล็ก 'ไส้ซ้อน, ไส้ทบ' [อนฺต+คุณ].
  อนฺโต ป. แปลได้หลายอย่าง:-
  (1) ริม, ชาย, '=อนฺติม' ดังบาลีว่า กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ.
  (2) เขต, แดน, '=มริยาท' ดังบาลีว่า หริตนฺตํ.
  (3) เลว, ทราม, ต่ำ, '=ลามก' ดังบาลีว่า อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานํ.
  (4) ส่วน, แผนก, '=โกฏฺฐาส' ดังบาลีว่า อสกฺกาโร เอโก อนฺโต.
  (5) ที่สุด, สุด, ปลาย, '=โกฏิ' ดังบาลีว่า เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส - ส.

อตฺเถติ. 
อตฺถิยเต อิจฺฉิยเตติ อตฺโถ ประโยชน์, เนื้อความที่ต้องการ. 
ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกา ข้าศึก, ฝ่ายตรงข้าม

อตฺเถติ อตฺถยติ อตฺโถ ปจฺจตฺถิโก

• ปจฺจตฺถิโก ป. ปัจจัตถิก, ข้าศึก 'ปรารถนาตรงกันข้าม' [ปฏิ+อตฺถ].

สุขทุกฺขํ อทติ ภกฺขติ ชาติชรามรณาทีหิ วา อทิยเต ภกฺขิยเตติ อตฺตา. 
อนฺนํ, อทนํ.
อทติ ภกฺขติ อนุภวติ ทุกฺขํ เอตฺถ วา อเนนาติ อทฺทุ. กรง, กรงขัง, ที่คุมขัง, คุก.

• อทติ อเทติ
  มยฺหํ ตวมเทสิ มํสํ ท่านกินเนื้อของเรา, 
  ตญฺเจ ตฺวํ รกฺขสาเทสิ  กญฺญํ รากษส ถ้าท่านกินกัญญานั้นไซร้ (อเทสีติ ขาทสิ) ชาอ. 7/220, 307. 
  วิฆาสํ อทตีติ วิฆาสาโท คนกินเดน-สูจิ.
• อท, อทก ค. ผู้กิน, ผู้บริโภค. วนฺตาท วนฺต+อท.] ผู้กินอาหารที่เขาคายแล้ว, 
  กุณปาท [กุณป+อท] ผู้กินซากศพ ชาอ. 4/209. 
  ปุริสาทก [ปุริส+อทก] ผู้กินคน. 
  สา จ อสฺสมฺมาคญฺฉิ ปมุตฺตา ปุริสาทกา ก็พระราชธิดาพ้นจากปุริสาทก มาสู่อาศรมแล้ว ชาอ. 7/308.
• อทน นป. ความกิน; เครื่องกิน, เครื่องบริโภค. 
  ปหูตํ อทนํ เครื่องกินบริบูรณ์ ชาอ. 5/374=8/271 ไทยเป็น ขาทนํ
   

อนฺทติ เอเตนาติ อนฺทุ, สงฺขลิกา โซ่ตรวน.

อนฺทติ อนุอนฺทติ อนฺวเทว อนฺทุ

• อนุอนฺทติ ก. '=อนุพนฺธติ' ติดตาม, ตามไป [อนุ+อทิ].
• อนฺวเทว ก. ติดตามแล้วทีเดียว, ตามไปทีเดียว [อนุ+อทิ+เอว].
  อา. อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมมานํ สมาปตฺติยา; อนฺวเทว อหิริกํ  
  ภิกษุ ท. อวิชชา เป็นหัวหน้า … ความไม่ละอาย ติดตาม (อวิชชา) ทีเดียว. 
  อนฺวทิ นี้ ไม่ลงนิคคหิตอาคม. อนฺทติ ลงนิคคหิตอาคม - ส.
• อนฺทุ เป็น อิตถีลิงค์ เพราะเห็นบาลีว่า ทฬฺหาย อนฺทุยา แปลได้ 2 อย่าง:-
  (1) ขื่อ, คา, โซ่ตรวน, เครื่องจำ, 
  อา. อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตวา ปลายึสุ ตัดขื่อและเครื่องผูกเป็นต้นหนีไปแล้ว.
  ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส ดุจบุรุษในเรือนจำ.
  (2) เบญจกามคุณ, กามารมณ์, 
  อา. อิเม โข วาเสฏฺฐ ปญฺจกามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนติ 
  วาเสฏฐะ เบญจกามคุณเหล่านี้แล เรียกว่า อันทุ บ้าง พันธน บ้าง ในวินัยของอริย - ส.