พจนานุกรมธาตุ

กูชติ โกกิโล. 
วิกูชมาโน.

กูเฏติ กูฏยติ กูโฏ

อา. กูฏตาปโส ดาบสโกง. 
กูฏา คาวี แม่โคโกง. 
กูฏํ รชตํ เงินปลอม เงินเก๊, เงินแดง - ส.

กูเฏติ, กุฏยติ. 
กูฏฏฺโฐ ตั้งอยู่เป็นนิตย์เหมือนก้อนกรวด. 
กูฏปาโน บ่วงคด. 
กูโฏ ค้อน, คนโกง, กองข้าวเปลือก เป็นต้น

กูฑติ ขีรํ อคฺคิโยคา. 
กูฑติ อนฺนํ โลโก.

กูเณติ. 
หตฺเถน กูณี, อุโภ ขญฺชา อุโภ กูณี.

กูลติ กูลํ

• กูลํ  นป. ฝั่ง, ทำนบ, ที่กั้นน้ำ. 
  อา. นทีกูเล วสามหํ ข้าพเจ้า อยู่ที่ฝั่งแม่น้ำ - ส.

กูลติ อุทกนฺติ กูลํ ฝั่ง.

(ธาตุนี้ เป็นคำคู่กับ กิลิส ให้ดูรูปสัมฤทธิ แห่ง กิลิส ใน ธาตุปฺ. เล่มก่อน ซึ่ง สทฺทนีติ วางตัวธาตุแต่ กิลิส แต่ครั้นถึงรูปสัมฤทธิ ก็วางรูปอย่างกล้ำด้วย โดยให้ลบ อิ เสีย ก็เป็น กฺลิส (อิการโลเป “กฺลิสฺสติ, เกฺลโส” อิจจาทีนิ สทฺทนีติ. สีหล หน้า 435) แต่ ธป. ธม. วางเป็นตัวธาตุทั้งสองว่า “กิลส, กฺลิส =อุปตาเป” ต่างกันเท่านั้น.)

ธาตุนี้ พรรณเดียวกับ กุณ.  ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน

ขจิต [ขจ+ต ปัจ.] กค. แต่งแล้ว, ประดับแล้ว. 

• วิวิธรํสิชาลสมุชฺชลมณิรตนขจิโต ขจิต-ประดับแล้ว ด้วยมณีรัตน อันวาวแววด้วยข่ายแห่งรัสมีต่างๆ วิมานวตฺถุอ. 14 (ยังไม่มีฉบับพิมพ์ไทย). 
• ทนฺตขจิตํ วีชนึ คเหตฺวา ถือพัดอันขจิตด้วยงาช้าง วินอ. 1/11,13 (ต้นฉบับเป็น -ขจิตฺตํ แต่พบโดยมากเป็น ขจิตํ). 
• สตฺตรตนขจิตํ โสวณฺณมหาปีฐํ ตั่งใหญ่ทองคำอันประดับด้วยรัตน 7 อย่าง ชาอ. 1/66. 
• มณิมุตฺตาทิขจิตา เหมมยา…ฆณฺฏา กระดิ่งทองคำประดับด้วยมณีแลมุกดาเป็นอาทิ วิมานวตฺถุอ. 36.

ขชติ

ขชติ.

ขญฺชติ ขญฺโช ขญฺชนํ ขญฺชิตุํ ขญฺชิตฺวา

อา. กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขญฺชติ - ส.

• ขญฺโช คนง่อย, คนกระจอก. 
  อา. อุโภ ขญฺชา - ส.

ขญฺเชติ ขญฺชยติ

ขญฺชติ ขญฺชนํ

ขญฺเชติ, ขญฺชยติ.

กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขญฺชติ, ปาเทน ขญฺโช คนง่อย, คนกระจอก, อุโภ ขญฺชา อุโภ กุณี.

ขชฺชติ ขชฺชุโร

• ขชฺชุโร ไม้อย่างหนึ่ง. อช. 603 เป็น ขชฺชุรี ไม้อินทผลำ.

ขชฺชติ. ขชฺชิยเต ขาทิยเตติ ขชฺชูโร ขชฺชรี จ ต้นอินทผลัม, ต้นแป้ง.

ขฏติ ขโฏ

ขฏ ธาตุนี้ ตรวจได้แน่นอนในการพิมพ์ครั้งที่ 2 นี้ แปลว่า ปรารถนา ตรงกับธาตุสํสกฤตว่า ขฏฺ-กางกฺษายามฺ ปรารถนา.
พิมพ์ครั้งแรกค้นได้ไม่ถนัด จึงไม่ได้แปล เป็นแต่แสดงการค้นคว้าไว้ และเพื่อรักษาประวัติแห่งการค้นคว้าในการพิมพ์ครั้งแรก จึงเป็นอันลงไว้ตามเดิม แต่อยู่ในวงเล็บเหลี่ยม ดังต่อไปนี้:-

[คำไข หรือ อรรถ ของ ขฏ ว่า กํเส นี้ ยากที่จะแปล. อช.457-905 มีว่า กํโส (ป.) ภาชนะ หรือ ชามกินข้าว; แร่ หรือ ธาตุ ทุกชนิด; ภาชนะที่ทำด้วยแร่ เช่น เหล็ก ทองแดง เป็นต้น; ฆ้อง; เงินตราราคา 4 กหาปณะ. กํสปาตี โบราณแปลกันมาว่า ถาดสำริด. แต่ กํเส ในที่นี้ เข้าใจว่าจะไม่ตรงกับ กํโส ที่ว่ามา เพราะโดยมากคำไขท่านวางเป็นกิริยานาม หรือ ภาวนาม เป็นพื้น แต่หากรูปมาตรงกันเข้าเอง.
กํโส ออกจาก กน=ทิตฺติ; คติ; กนฺตีสุ 'ส่องสว่าง; ไป; ใคร่' - สูจิ.

ครั้นจะหันไปพึ่ง ขฏติ ขโฏ รูปสัมฤทธิ ซึ่งความต้องตรงกับคำไข ก็ไม่เคยพบที่มา สูจิ มีว่า ขฏ-อิจฺฉายํ ปรารถนา  รูปสัมฤทธินาม เป็น ขฏโก ว่า กำมือ (อช. 268). ขโฏ ในที่นี้จะตรงกับ ขฏโก หรือไม่ ทราบไม่ได้.

ในสํสกฤต มีว่า กํส ธาตุ รูปสัมฤทธิกิริยาเป็น กํสเต จกํเส กํสิตา ฯลฯ ว่า ไป; สั่ง; บังคับ; ทำลาย. กํเส ในที่นี้ พอจะเทียบสํสกฤตได้หรือไม่ ก็ไม่แน่นัก เป็นแต่นำมาไว้สำหรับเกื้อกูลความคิด ส่วนในสมุดเล่มนี้ กํส ไม่มี มีแต่ กส (ดู กส). 

ด้วยความเคารพต่อตำหรับ ข้าพเจ้าไม่ยินดีที่จะทึกทักว่า อักษรวิบัติแล้วแก้ไขเอาตามอำเภอใจ และไม่สมัครจะแปลเดาสุ่มไป ปล่อยไว้จนกว่าจะได้หลักฐานดีต่อไป ส่วนท่านผู้แต่ง ส. โดยมากคำไขใดที่มีอรรถลึก ท่านมักวางคำไขรองไว้อีกชั้นหนึ่งเพื่อให้ง่ายขึ้น ในที่นี้ท่านก็ไม่วางไว้ จะเป็นด้วยเป็นง่ายของท่าน แต่เป็นยากของเรา หรือท่านเองก็ไม่แจ่มใส
แต่หากด้วยความเคารพต่อตำหรับ เดิมมีมาอย่างไร ท่านก็ลงไว้ตามนั้น ซึ่งเคยมีบางธาตุ ท่านกล่าวว่าปรัมปราเคยนำกันมาอย่างนั้นๆ ให้นักปราชญ์วิจารณ์แล้วถือเอา (ดู คุณ).  แปลว่า ไม่สู้แจ่มใจท่านก็มีเหมือนกัน].