ชีทประกอบการศึกษา: ผังกิริยากิตก์ • ศัพท์นามกิตก์-กิริยากิตก์ • ผังวาจก กิริยากิตก์ • ทำตัวกิริยาศัพท์ ตามขั้นตอน อย่างง่าย

กิตก์ หมายถึง ศัพท์ที่ประกอบด้วยปัจจัยกิตก์ ซึ่งเป็นเครื่องกำหนดเนื้อความได้ต่างๆ กัน  สำเร็จเป็นนามบ้าง กิริยาบ้าง

กิตก์ที่เป็นนามนาม และ คุณนาม เรียกว่า นามกิตก์   เช่น  ทานํ  การให้   ธมฺมจารี  ผู้ประพฤติซึ่งธรรมโดยปกติ

กิตก์ที่เป็นกิริยา เรียกว่า กิริยากิตก์   เช่น  กโรนฺโต ทำอยู่  กตฺวา ทำแล้ว

* ‘กิตก์’ หมายถึงศัพท์ที่ลงปัจจัยกิตก์ และตัวปัจจัยกิตก์นั้นเองด้วย

กิริยากิตก์

กิริยากิตก์ ประกอบด้วย ลิงค์ วิภัตติ วจนะ เหมือนนามศัพท์   และประกอบด้วย ธาตุ วาจก ปัจจัย* กาล** เช่นเดียวอาขยาต     
ต่างกันที่ กิริยากิตก์ ไม่มี บท และ บุรุษ เท่านั้น

* ปัจจัยกิริยากิตก์  ** ในกิริยากิตก์ไม่มีอนาคตกาล

กิริยากิตก์ไม่มีวิภัตติเป็นของตนเองเหมือนอาขยาต เพราะกิริยากิตก์ใช้วิภัตตินาม     
ถ้านามศัพท์ที่เป็นเจ้าของกิริยากิตก์ เป็นลิงค์  วิภัตติ วจนะ ใด  กิริยากิตก์ ก็เป็นลิงค์ วิภัตติ วจนะ อันนั้นตาม  (ยกเว้นปัจจัยพวกอัพยยะ)  เช่น 

กิริยาอาขยาต  ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ (กิริยาใหญ่) อย่างเดียว

กิริยากิตก์  ใช้เป็นกิริยาในระหว่าง (กิริยาย่อย)   และที่ลง ต อนีย ตพฺพ ปัจจัย ยังใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ได้

กาล

กาลของกิริยากิตก์  แบ่งเป็น 2   คือ  ปัจจุบันกาล และ อดีตกาล

1.  ปัจจุบันกาล

• ปัจจุบันแท้  แปลว่า  อยู่    เช่น    
  อหํ  ธมฺมํ  สุณนฺโต ปีตึ  ลภามิ.    เรา ฟังอยู่ ซึ่งธรรม ได้อยู่ ซึ่งปีติ.
• ปัจจุบันใกล้อนาคต  แปลว่า  เมื่อ    เช่น    
  อนุสนฺธึ  ฆเฏตฺวา  ธมฺมํ เทเสนฺโต  อิมํ คาถมาห.  เมื่อทรงสืบต่อ ซึ่งอนุสนธิ แสดง ซึ่งธรรม ตรัสแล้ว ซึ่งพระคาถา นี้.

2.  อดีตกาล

• อดีตกาลล่วงแล้ว  แปลว่า  แล้ว    เช่น    
  ตโย มาสา  อติกฺกนฺตา.  เดือน ท. 3 ก้าวล่วงแล้ว.
• อดีตกาลล่วงแล้วเสร็จ  แปลว่า  ครั้น... แล้ว    เช่น   
  เยน  ภควา,  เตนุปสงฺกมิ,  อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ  อภิวาเทตฺวา  เอกมนฺตํ นิสีทิ.   
  … เข้าไปเฝ้าแล้ว …  ครั้นเข้าไปเฝ้าแล้ว ถวายบังคมแล้ว …

ปัจจัยกิริยากิตก์

ปัจจัยกิริยากิตก์ 10 ตัว  เป็นเครื่องหมาย วาจก   ดังนี้

ปัจจัยกิริยากิตก์  เป็นเครื่องหมาย กาล   ดังนี้

วิธีลงปัจจัยกิริยากิตก์

กิตปัจจัย     
เป็นเครื่องหมายกัตตุวาจก  และ เหตุกัตตุวาจก

อนฺต ปัจจัย  (อยู่, เมื่อ)

บอกปัจจุบันแท้ แปลว่า …อยู่   
บอกปัจจุบันใกล้อนาคต แปลว่า เมื่อ…   
ใช้ใน 2 วาจก คือ  กัตตุวาจก และเหตุกัตตุวาจก

1. กัตตุวาจก  ลงปัจจัยประจำหมวดธาตุก่อน

2. เหตุกัตตุวาจก  ลงเหตุปัจจัย 4 ตัว  เช่น 

(หมวด จุร ธาตุ เหตุกัตตุวาจก  ลงเฉพาะ ณาเป ณาปย  ดูวิธีการลงปัจจัยในเรื่องอาขยาต)

ตวนฺตุ ปัจจัย  (แล้ว)

บอกอดีตกาล  แปลว่า แล้ว   
ใช้ในกัตตุวาจก

ตวนฺตุ มีวิธีการลงปัจจัยเหมือน ตฺวา ปัจจัย

ตาวี ปัจจัย  (แล้ว)

บอกอดีตกาล  แปลว่า แล้ว   
ใช้ในกัตตุวาจก

ตาวี มีวิธีลงท้ายธาตุเหมือน ตวนฺตุ  เช่น 

กิจจปัจจัย     
เป็นเครื่องหมายกัมมวาจก  เหตุกัมมวาจก  และ ภาววาจก

อนีย ปัจจัย  (พึง)   
บอกความจำเป็น  แปลว่า พึง   
ลงหลังสกัมมธาตุ เป็น กัมมวาจก เหตุกัมมวาจก   
ลงหลังอกัมมธาตุ เป็น ภาววาจก เหตุกัมมวาจก

1. ใน ภาววาจก เป็น อ การันต์ นปุ. ปฐมา. เอก. เท่านั้น (-นียํ, -ณียํ) แจกอย่าง กุล   ส่วนตัวกัตตาเป็นตติยาวิภัตติ วจนะใดก็ได้ บุรุษใดก็ได้  เช่น     
     อชฺช เตน มรณียํ.                มรณียํ (มร) พึงตาย   
     ตุมฺเหหิ อปฺปมตฺเตหิ ภวนียํ.    ภวนียํ (ภู) พึงเป็น   
     มยา คมนียํ.                       คมนียํ (คม) พึงไป   
2. ศัพท์ที่ลง อนีย ปัจจัยนี้ ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ได้   
3. ศัพท์ที่ลง อนีย ปัจจัย ใช้เป็นนามกิตก์ได้บ้าง  เช่น  ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ.    
    (เขา) เลี้ยงแล้ว ด้วยของอันบุคคลพึงเคี้ยว  ด้วยของอันบุคคลพึงบริโภค อันประณีต   
 

1. กัมมวาจก และ ภาววาจก

• ธาตุสระเดียว เป็นสระ อา   ลบ อา สระหน้า ทีฆะ อ สระหลัง  เช่น

• ธาตุสระเดียว เป็น อุ อู พฤทธิ์ อุ อู เป็น โอ, มีสระอยู่หลัง แปลง โอ เป็น อว  เช่น

• ธาตุสระเดียว เป็น อิ อี พฤทธิ์ อิ อี เป็น เอ, มีสระอยู่หลัง แปลง เอ เป็น อย เช่น

• ธาตุหลายสระ (ลบสระที่สุดธาตุ)

• ธาตุในหมวด รุธ ธาตุ และธาตุที่ลงท้ายด้วย อิ   ถ้าไม่ลงนิคคหิตอาคม ก็พฤทธิ์สระต้นธาตุได้บ้าง  เช่น 

• ธาตุในหมวด ทิว สุ กี คห จุร  ลงปัจจัยประจำหมวดธาตุได้  เช่น

• ธาตุมี ร ห เป็นที่สุด และ รม อป ธาตุ เป็นต้น   แปลง น เป็น ณ  เช่น  

2. เหตุกัมมวาจก  ลง เณ ณาเป ปัจจัย

ตพฺพ ปัจจัย  (พึง)

บอกความจำเป็น  แปลว่า พึง   
ลงหลังสกัมมธาตุ เป็น กัมมวาจก เหตุกัมมวาจก   
ลงหลังอกัมมธาตุ เป็น ภาววาจก เหตุกัมมวาจก

1. ในภาววาจก เป็น อ การันต์ นปุ. ปฐมา. เอก. เท่านั้น (-ตพฺพํ)  ส่วนตัวกัตตาเป็นตติยาวิภัตติ วจนะใดก็ได้ บุรุษใดก็ได้

2. ศัพท์ที่ลง ตพฺพ ปัจจัย ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ได้

1. กัมมวาจก และ ภาววาจก

• ธาตุสระเดียว เป็น อา  เช่น

• ธาตุสระเดียว เป็น อิ อี  พฤทธิ์ อิ อี เป็น เอ,  ถ้าลง อิอาคม  แปลง เอ เป็น อย

• ธาตุสระเดียวเป็น อุ อู  พฤทธิ์ อุ อู เป็น โอ,  ลง อิอาคม  แปลง โอ เป็น อว

• ธาตุหลายสระ ลง อิ อาคมได้:

• ธาตุในหมวด ทิว สุ กี คห จุร ลงปัจจัยประจำหมวดธาตุได้  เช่น

• ลบที่สุดธาตุ (ร ท ช) ซ้อน ตฺ:

• ลบ ธ ภ  แปลง ต ที่ ตพฺพ เป็น ทฺธ:

• ลบ ส    แปลง ต ที่ ตพฺพ เป็น ฏฺฐ:

• แปลงที่สุดธาตุ

• แปลง กร ธาตุ เป็น กา:

2. เหตุกัมมวาจก  (ณย ณาปย ลง อิอาคม ด้วย)

• ธาตุสระเดียว เป็น อิ อี พฤทธิ์ อิ อี เป็น เอ  แปลง เอ เป็น อาย  ลง ณาเป ณาปย  (ห้ามลง เณ ณย)

• ธาตุสระเดียว เป็น อุ อู  พฤทธิ์ อุ อู เป็น โอ  แปลง โอ เป็น อาว  ลง เณ ณย  (ห้ามลง ณาเป ณาปย)

• ธาตุหลายสระ  ลง เณ ณย ณาเป ณาปย ปัจจัย  เช่น

• หมวด จุร ธาตุ ลงเฉพาะ ณาเป ณาปย (เพื่อไม่ให้ซ้ำกับ เณ ณย ปัจจัยประจำหมวดธาตุ)  เช่น

กิตกิจจปัจจัย    
เป็นเครื่องหมายวาจกทั้ง 5

มาน ปัจจัย  (อยู่ เมื่อ)   ใช้เพียง 4 วาจก คือเว้นภาววาจก

บอกปัจจุบันแท้ แปลว่า อยู่   
บอกปัจจุบันใกล้อนาคต แปลว่า เมื่อ

ใช้ใน 4 วาจก คือ  กัตตุวาจก กัมมวาจก เหตุกัตตุวาจก เหตุกัมมวาจก  (คือเว้นภาววาจก)

1. กัตตุวาจก ลงปัจจัยประจำหมวดธาตุก่อน  เช่น 

• หมวด ภู ธาตุ  อ ปัจจัย

• หมวด รุธ ธาตุ  อ ปัจจัย และนิคคหิตอาคม

• หมวด ทิว ธาตุ  ย ปัจจัย

• หมวด สุ ธาตุ  ณุ ณา อุณา ปัจจัย

• หมวด กี ธาตุ  นา ปัจจัย

• หมวด คห ธาตุ  ณฺหา ปัจจัย

• หมวด ตน ธาตุ  โอ ปัจจัย

• หมวด จุร ธาตุ  ลงเฉพาะ ณย ปัจจัย

2. กัมมวาจก ลง ย ปัจจัย กับ อิ อาคมหน้า ย ก่อน  ถ้าไม่ลง อิ ก็แปลงเป็นอย่างอื่น  เช่น  

3. เหตุกัตตุวาจก ลง ณย ณาปย ก่อน   เช่น

4. เหตุกัมมวาจก  ลง เณ ณาเป กับ ย ปัจจัย และ อิ อาคมหน้า ย ก่อน  เช่น 

ต ปัจจัย (แล้ว) 

บอกอดีตกาล  แปลว่า แล้ว   
ใช้ใน 4 วาจก คือเว้นเหตุกัตตุวาจก

ลงหลังสกัมมธาตุ เป็น กัมมวาจก  เหตุกัมมวาจก   
ลงหลังอกัมมธาตุ เป็น กัตตุวาจก  เหตุกัมมวาจก ภาววาจก*

* ใน ภาววาจก เป็น อ การันต์ นปุ. ปฐมา. เอก. เท่านั้น   
ใช้เป็นนามนาม ไม่แปลว่าแล้ว  เช่น  มตํ ความตาย,  ชีวิตํ ความเป็นอยู่, ชีวิต

ศัพท์ที่ลง ต ปัจจัย ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ได้

1. กัตตุวาจก และ กัมมวาจก   
ลงหลังสกัมมธาตุ เป็น กัมมวาจก   
ลงหลังอกัมมธาตุ เป็น กัตตุวาจก

• ธาตุสระเดียว:

• ธาตุสระเดียว เป็น อา   แปลง อา เป็น อิ อี:

• ลงหลังธาตุหลายสระ  ถ้าไม่แปลงธาตุและปัจจัย ก็ให้ลง อิ อาคมได้:   
   (ลง อิ อาคม ด้วยอำนาจปัจจัยที่ขึ้นด้วย ตฺ  เช่น ต ตพฺพ ตฺวา ตุํ)

ลบที่สุดธาตุ

• ลบ ม

• ลบ น

• ลบ ร

เฉพาะ กร ธาตุ ถ้ามี ปุร สํ อุป ปริ นำหน้า  แปลง ก เป็น ข ด้วย: 

ลบที่สุดธาตุ  ซ้อน ตฺ

• ธาตุมี จ ช ท ป  เป็นที่สุด  ลบที่สุดธาตุ ซ้อน ตฺ  เช่น

• ลบ จ

• ลบ ช

• ลบ ท

• ลบ ป

ลบที่สุดธาตุ แปลง ต

• ลบ ค    แปลง ต เป็น คฺค:

• ลบ ช    แปลง ต เป็น คฺค:

• ลบ ท    แปลง ต เป็น นฺน:

• ลบ ธ    แปลง ต เป็น ทฺธ:

• ลบ ภ    แปลง ต เป็น ทฺธ:

• ลบ ห    แปลง ต เป็น ทฺธ:

• ลบ ฑฺฒ  แปลง ต เป็น ฑฺฒ:

• ลบ ห  แปลง ต เป็น ฑฺฒ:

• ลบ ม    แปลง ต เป็น นฺต:

• ลบ ร    แปลง ต เป็น ณฺณ อิณฺณ:

• ลบ ส    แปลง ต เป็น ตฺถ:

• ลบ ส  แปลง ต เป็น ฏฺฐ:

• ลบ ช ฉ แปลง ต เป็น ฏฺฐ:

• ลบ ห  แปลง ต เป็น ฬฺห:

• ลบ จ ก ส  แปลง ต เป็น ก:

ธาตุที่แปลงเป็นอย่างอื่น (เป็นกฎเกณฑ์เฉพาะธาตุนั้นๆ)  เช่น

• แปลง ต เป็น อีณ  ลบสระหน้า  แปลง ณ เป็น น บ้าง  รัสสะ อี เป็น อิ บ้าง:

• แปลงเฉพาะธาตุ

2. เหตุกัมมวาจก  ลงเหตุปัจจัย (มักใช้ เณ ณาเป) และ อิ อาคม ก่อน  เช่น 

ตูนาทิ ปัจจัย (แล้ว, ครั้น...แล้ว) 

บอกอดีตกาล  แปลว่า แล้ว   
บอกอดีตกาล ล่วงแล้วเสร็จ แปลว่า ครั้น...แล้ว   

ใช้ใน 2 วาจก คือ กัตตุวาจก และ เหตุกัตตุวาจก

ตูน ตฺวา ตฺวาน  เรียกว่า ตูนาทิ ปัจจัย   แปลว่า ปัจจัยมี ตูน เป็นต้น   ทั้ง 3 ตัวนี้ ไม่ต้องแจกด้วยวิภัตตินาม   
(ต่อไปนี้ จะเรียกว่า ตฺวา อย่างเดียว  เพราะตูนาทิ มีตูนศัพท์เป็นต้น คือเป็นศัพท์แรกของกลุ่ม ก็จริง  แต่ก็มี ตฺวา ปัจจัยซึ่งใช้มากที่สุดเป็นหลัก)

1. กัตตุวาจก  ลงปัจจัยประจำหมวดธาตุบ้าง

• หมวด ภู ธาตุ

• หมวด รุธ ธาตุ

• หมวด ทิว ธาตุ

• หมวด สุ ธาตุ

หมวด กี ธาตุ

• หมวด คห ธาตุ

• หมวด ตน ธาตุ

• หมวด จุร ธาตุ

• ลบที่สุดธาตุ:

• ธาตุมี ม น เป็นที่สุด  แปลงเป็น นฺ

• ทิส ธาตุ แปลง ตฺวา เป็น สฺวา,  ตฺวาน เป็น สฺวาน:

• ธาตุมีอุปสัคอยู่หน้า  แปลง ตฺวา เป็น ย:

¹ ใช้เป็นกิริยาวิเสสนะ แปลว่า ตั้งแต่, ตั้งก่อน, จำเดิม

² ใช้เป็นกิริยาวิเสสนะ แปลว่า หมายเอา

ลบที่สุดธาตุ

• ลบ มฺ  แปลง ตฺวา เป็น มฺม:

• ลบ ทฺ  แปลง ตฺวา เป็น ชฺช:

• ลบ ธ ภ  แปลง ตฺวา เป็น ทฺธา  พฺภ:

• ลบ ห  แปลง ตฺวา เป็น ยฺห:

• ลบ จ น  แปลง ตฺวา เป็น จฺจ:

• ธาตุเหล่านี้ แปลง ตฺวา เป็น จฺจ:

• แปลง ย กับที่สุดธาตุเป็นอย่างอื่น

¹ ใช้เป็นกิริยาวิเสสนะ แปลว่า เจาะจง

• แปลง ตฺวา เป็น  อา  ยาน  อิย  ฏฺฐุํ  เฉพาะธาตุบางตัวที่มีอุปสัคเป็นบทหน้า  เช่น

2. เหตุกัตตุวาจก ลงเหตุปัจจัยก่อน  เฉพาะ ณย ณาปย  ลง อิ อาคมด้วย แล้วจึงลง ตฺวา ปัจจัย  เช่น

ปัจจัยกิริยากิตก์นอกแบบ

อาน จัดเป็น กิตปัจจัย (หรือแปลงมาจาก มาน ปัจจัย)  บอกปัจจุบันกาล  แปลว่า อยู่   เช่น 

แปลง  อาน เป็น  อีน  เช่น 

ตัวอย่างการแจกศัพท์ที่ลง อนฺต ปัจจัย ปุงลิงค์  ที่แจกอย่าง ภควนฺตุ    
เฉพาะปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ แจกอย่าง ภวนฺต (เป็นรูป -ํ)   
(ส่วนที่เป็นตัวหนา คือ แสดงรูปที่แจกแตกต่างจากการแจกอย่าง ชน)

วทนฺต (วท-อนฺต กล่าวอยู่)  ในปุงลิงค์ แจกอย่าง ภควนฺตุ (เฉพาะ ป. เอก. เป็นรูป -ํ )

กโรนฺต (กร-โอ-อนฺต ทำอยู่)  ในปุงลิงค์ แจกอย่าง ภควนฺตุ (เฉพาะ ป. เอก. เป็นรูป -ํ)

สนฺต (อส-อนฺต) ลบต้นธาตุ  มีอยู่, เป็นอยู่   ในปุงลิงค์ แจกอย่าง ภควนฺตุ (เฉพาะ ป. เอก. เป็นรูป -ํ)

* ในไวยากรณ์ใหญ่ ไม่มีรูปนี้

ตัวอย่างที่ใช้

• เอวํ สนฺเต/สติ. (เอวํ ภาเว ครั้นเมื่อความเป็นอย่างนั้น  สนฺเต/สติ มีอยู่)
• ตโยเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ.  ภิกษุทั้งหลาย บุคคล 3 จำพวกนี้ มีอยู่ มี(ปรากฏ)อยู่ ในโลก.

สนฺต (สม-ต) ปุงลิงค์  ผู้สงบแล้ว, สัตบุรุษ, คนดี   
แจกวิภัตติเฉพาะตัว  คือบางวิภัตติ แจกอย่าง ภควนฺตุ (เฉพาะ ป. เอก. เป็นรูป -ํ)  บางวิภัตติแจกอย่าง ชน

ตัวอย่างที่ใช้

• ฐาตุ จิรํ สตํ ธมฺโม. ขอธรรมของสัตบุรุษ จงยั่งยืนนาน.
• สทฺธมฺโม สพฺภิ รกฺขิโต. พระสัทธรรม อันสัตบุรุษ รักษาแล้ว.
• สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ. สัตบุรุษแล ย่อมสนทนาด้วยสัตบุรุษ. (สัตบุรุษกับสัตบุรุษเท่านั้นรู้กันได้)