พจนานุกรมธาตุ

มูเลติ มูลยติ

อา. 
มูลยติ เกทารํ ตัดคันนา. 
มูลยติ มญฺญํ ชำระความเข้าใจ (ให้ถูกต้อง-ให้บริสุทธิ์) - ส.

มูสตีติ มูสโก มูสิโก มูสีโก จ หนู.

มูฬติ

วิมฺหเยติ. 
วิมฺหโย. 
วิหมฺหยมาโน อฏฺฐาสิ. 
ลงการิตปัจจัย เป็น วิมฺหาเปติ, วิมฺหาปนํ.

มฺหาเยติ, มฺหายยติ.

มฺหเต, อุมฺหยเต.

มฺหยเต อุมฺหยเต วิมฺหยเต ปมฺหยเต

• อุมฺหยเต วิมฺหยเต ปมฺหยเต  ก. หัวเราะ, ยิ้มแย้ม, สรวล [อุ; วิ; ป+มฺหิ]. 
  รูปกิริยานาม อุมฺหยนํ วิมฺหยนํ. ปมฺหยน. 
  อา. 
  ยทา อุมฺหายมานา มํ ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ  พระราชบุตรีทรงพระสรวลพลางแลดูเราในกาลใด. 
  ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี พระนางประภาวดี พึงทรงพระสรวล - ส.

เมฺหฏยติ.

ยกฺขยติ ยกฺขิยเตติ ยกฺโข ยักษ์, ผู้ที่เขาบูชา

ยกฺเขติ ยกฺขยติ ยกฺโข

• ยกฺโข  ป. ยักษ์, 'เขาบูชา, เขานับถือ; เขาเซ่น หรือ ทำพลี'
  มีความหมายได้ 5 นัย
  1. สัตวโลก
  2. เทพ
  3. ท้าวสักกะ (พระอินทร์)
  4. พระขีณาสพ
  5. รากษส (ยักษ์กินมนุษย์).

หมาย ท้าวสักกเทวราช  
ดังบาลีว่า ปุจฺฉามิ ตํ มหายกฺข สพฺพภูตานมิสฺสร ข้าแต่มหายักษ์ (ท้าวสักกะ) ผู้เป็นใหญ่ ของสรรพสัตว์ ข้าพเจ้าขอถามท่าน - ส.

หมาย สัตวโลก  
ดังบาลีว่า ปรมยกฺขวิสุทฺธึ* ปญฺญเปนฺติ บัญญัติความบริสุทธิ์ของสัตวโลกอย่างยิ่ง - ส.

* มาใน ทสกงฺคุตฺตร 24/68 ว่า สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา ปรมยกฺขวิสุทฺธึ ปญฺญเปนฺติ. มโนรถปูรณ ภาค 3/385 แก้ว่า ปรมยกฺขวิสุทฺธินฺติ อุตฺตมสตฺเต วิสุทฺธึ. … ความบริสุทธิ์ใน …

ยชติ. 
ยชนํ, ยาโค, ยิฏฺฐํ, ยญฺโญ การบูชา, การบวงสรวง. 
อคฺคิหุตฺตมุขา ยญฺญา.

ยชติ ยิฏฺฐํ ยญฺโญ ยาโค ธมฺมยาโค ยชมาโน ยโส กมฺม-ยชิยติ

อา. 
เทวตํ ยชยติ บวงสรวงเทวดา. 
ปุปฺเผหิ พุทฺธํ ยชติ บูชาพระพุทธด้วยดอกไม้ ท. 
เทวมนุสฺเสหิ ภควา ยชิยติ พระผู้มีพระภาคอันเทพและมนุษย์ ท. บูชา, 
ยชมาโน สเก ปุเร. มหายญฺญํ กตฺตุกาโม - ส.

• ยโส  ป. ยศ. 'บูชา นับถือ' [จาก ยช แปลง ช เป็น ส - สูจิ].

ยาเตติ ปุตฺตํ ปิตา. 
ยาตยติ เคหํ คหปติ.

นิยฺยาเตติ. 
ในคัมภีร์ทางพระศาสนาใช้ ท อักษร มีปาฐะเป็น นิยฺยาเทติ ก็มีบ้าง, 
ส่วนในคัมภีร์โลกียะใช้ ต อักษรทั้งหมด – นิยฺยาตยติ.

ยตติ ยติ ยตวา ปยตนํ อายตนํ

• อายตนํ  ป. อายตนะ ได้แก่ จักษุ รูป เป็นอาทิ [อา+ยต] มีความหมายเป็น 5 นัย:-
  1. ที่อยู่ (อย่างที่ไทยเราว่าศาลเทพารักษ์)  
     ดังบาลีว่า อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตนํ.
  2. อากร (บ่อเกิด)  ดังบาลีว่า สุวณฺณายตนํ รตนายตนํ.
  3. ที่ประชุม  ดังบาลีว่า มโนรเม อายตเน เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา.
  4. บ้านเกิดเมืองนอน '=สญฺชาติเทส'  ดังบาลีว่า ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนํ - ส.
  5. เหตุ  ดังบาลีว่า ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิตพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติ อายตเน - ส.
• โลกายตํ  นป. เป็นชื่อศาสตร์ของเดียรถีย์ กล่าวถึงกาขาว นกยางดำ เป็นอาทิ 
  วิ. อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ ฯเปฯ - ส.

ยเตติ ยตยติ นิยฺยาเตติ นิยฺยาเทติ

• นิยฺยาเตติ นิยฺยาเทติ  ก. มอบให้, ส่งให้ [นิ+ยต]. ที่เป็น นิยฺยาเทติ คือ อาเทส ต เป็น ท - ส.

* [ยต ธาตุนี้]  ตรงนี้ใน ส. ว่า ยต นิกาโรปกาเรสุ-ยเตติ ยตยติ. (ทาง สํ. ว่า ยตฺ นิกาโรปสฺการโยะ คือ ยตฺ ธาตุ ลงในอรรถ 2 อย่าง to injure และ to encourage ประทุษร้าย และสนับสนุน, ช่วยเหลือ).  
นิโต จ ปติทาเน หมายความว่า ยต ธาตุ มี นิ อุปสัค ความว่า คืนให้, มอบให้ เช่น นิยาเตติ, นิยาตยติ เมื่ออาเทส ต เป็น ท ก็เป็น นิยาเทติ, นิยาทยติ …

ยนฺเตติ, ยนฺตยติ มนฺเตน สปฺปํ ชงฺคลิโก. 
ยนฺตํ ยนต์, เครื่องกล. ธาตุนี้ ยนฺต ธาตุก็เรียก.

อายตตีติ อายตฺโต, อธีโน. เถรายตฺตํ ปาติโมกขํ.

ยตติ, ยตเต โมกฺขายาติ ยติ ภิกษุ.

ยนฺเตติ ยนฺตยติ ยนฺตํ

• ยนฺตํ  นป. ยนตร์, เครื่องยนตร์.

ยาเปติ. 
ยปนา การยังชีพให้เป็นไป.

ยาเปติ ยาปยติ ยปยติ ยปนา

• ยาเปติ  มีบาลีว่า "อุยฺยาเปนฺติ นาม" แต่ไม่ใช่ ยป นี้ เป็น อุ+ยา เป็นการิต - ส.

ยภติ. 
ยาภสฺสํ การเสพเมถุน.

ยภติ ยาภสฺสํ

• ยาภสฺสํ  นป. เมถุนธรรม. 
  ศัพท์อันเป็นชื่อของเมถุน คือ สํวาสนํ นิทฺธุวนํ เมถุนํ สุรตํ รตํ พฺยวาโย คามธมฺโม ยาภสฺสํ โมหนํ รติ อสทฺธมฺโม วสลธมฺโม มิฬฺหสุขํ ทวยํทวยสมาปตฺติ ทฺวนฺโท คมฺโม โอทกนฺติโก. 
  ในคำเหล่านี้คำว่า เมถุนํ เป็น สพฺภิวาจา คือถ้อยคำของสัปปุรุษ หรือคำผู้ดี ซึ่งในศาสนาใช้เป็นพื้น ดังคำว่า เมถุโน ธมฺโม นปฺปฏิเสวิตพฺโพ เป็นอาทิ; 
  คำนอกนั้น เช่น ยาภสฺสํ เป็นต้น เป็น อสพฺภิวาจา คำของอสัปปุรุษ หรือคำของชาวบ้าน คือเป็นคำหยาบ แต่บางครั้ง พระพุทธเจ้าใช้ตรัสเหมือนกัน ข้อนี้เป็นพระมหากรุณา เพื่อให้สัตว์เข้าใจง่ายชัดเจน - ส.

ยมติ. ยเมติ, ยมยติ. 
ยโม ยมราช