พจนานุกรมธาตุ

เมทติ เมโท การิต-เมเทติ เมทยติ

• เมทติ  
  อา. เต อิมํ กายํ คาเหนฺติ นาม พฺรูเหนฺติ นาม เมเทนฺติ นาม - ส.
• เมโท  มันข้น (ในอาการ 32).

มทติ.

มทยติ.

ปมชฺชติ. มชฺชติ อสฺมินฺติ มทฺโท ชื่อชนบท. 
มชฺชนฺติ เอตายาติ มทิรา, สุรา. ปมาโท ความประมาท. 
มตฺโต, ปมตฺโต ผู้ประมาท.

มชฺชติ ปมชฺชติ มตฺโต มโท ปมาโท ปมตฺโต อุมฺมตฺโต อปฺปมาโท มทิรา มชฺชํ

อา. สุรามทมตฺโต เมาเหตุเมาสุรา. 
มตฺตหตฺถี ช้างตกมัน, ช้างซับมัน. 
อุมฺมตฺโต เป็นบ้า. 
อปฺปมาโท ความไม่ประมาท คือ มีสติ - ส.

• มทิรา, มชฺชํ น้ำเมา, เหล้า. [จาก มท นี้ทั้ง 2 ศัพท์ - สูจิ].
  น้ำเมานี้ แยกเป็น 2 ชนิดๆ ที่เป็นแต่แช่หรือดอง เช่น น้ำตาลเมาของไทย เรียก เมรยํ, อาสโว. ชนิดที่กลั่นขึ้นจาก เมรย หรือ อาสว เพื่อให้เข้มขึ้น เรียก สุรา, วารุณี (อ. 533) ดังนั้นในศีล 5 จึงมีว่า สุราเมรยมชฺชปมาทฏฐานา เวรมณี สิกฺขาปทํ สมาทิยามิ (ข้าพเจ้า) ขอสมาทานสิกขาบท คือเว้นจากน้ำเมาคือสุราและเมรัย อันเป็นที่ตั้งแห่งความประมาท.
     สุรา และ วารุณี มีประวัติเล่าในกุมภชาดกวีสตินิบาตว่า ครั้งดึกดำบรรพ์ (เมื่อมนุษย์ยังไม่รู้จักเหล้าเลย) พรานไพรคนหนึ่งชื่อสุร เที่ยวไปในป่าหิมพานต์ ในป่านั้นมีไม้ต้นหนึ่งแตกเป็นค่าคบใหญ่ 3 กิ่ง ตรงค่าคบนั้นเป็นโพรงประมาณเท่าตุ่ม เมื่อฝนตกขังน้ำไว้ได้ ใกล้ๆ กันมีต้นสมอไทย มะขามบ้อม และเถาพริกไทยขึ้นเลื้อยอยู่บนต้นไม้ ผลสมอผลมะขามป้อมและเมล็ดพริกไทยหล่นลงไปในโพรงที่ขังน้ำนั้น แถบนั้นมีข้าวสาลีป่านกคาบมายืนเกล็ดกินที่ปากโพรงไม้ เมล็ดข้าวร่วงลงในโพรง เวลาแดดร้อนจัด น้ำในโพรงนั้นสุกด้วยแสงแดดงวดลงมีสีแดง ฝูงนกเป็นต้นระหายน้ำ มาดื่มมึนเมาร่วงตกลงมาซบอยู่สักครู่แล้วไปได้ สุรได้เห็นคิดว่าน้ำนี้คงไม่เป็นพิษ ถ้าเป็นพิษสัตว์คงตาย จึงลองดื่ม ทำให้มึนเมาอยากกินเนื้อ จึงเอานกที่ซบเซาอยู่ตามนั้นปิ้งไฟกิน ทำให้สนุกรื่นเริง ในแถบนั้นมีดาบสตนหนึ่งชื่อวรุณ สุรนำน้ำดองกับนกย่างไปชวนวรุณกิน เพราะเหตุที่สุรเป็นคนแรกที่ได้พบน้ำดองทำให้มึนเมาดังนี้ จึงมีชื่อว่าสุรา และเพราะวรุณเป็นคนที่ 2 ในโลกที่ได้ดื่มน้ำดองนั้นจึงมีอีกชื่อว่า วารุณี แล้วทั้ง 2 คนนำสุรานั้นเข้าไปในเมืองให้คนอื่่นๆ กินบ้าง เมื่อหมดก็จัดแจงปรุงเครื่องอย่างนั้นทำขึ้น จึงเกิดมีวิธีทำสุราและการดื่มแพร่หลายขึ้นทุกที (สุรา ว่าตามเรื่องนี้ เดิมเป็นชนิด เมรยํ หรือ อาสโว คือดองแช่ไม่ได้กลั่น ประวัติสุรานี้ เห็นว่าน่าฟังกว่าที่มีตำนานทางสํสกฤต). อีกนัยหนึ่ง สุรา* ถ้าพิเคราะห์ธาตุ สูจิว่า จาก สุ=อภิสเว 'ไหลหยด' เห็นจะเป็นกลั่นให้ไหลหยดออกมา หรือจาก สุ-ปิวเน 'ดื่ม, เครื่องดื่ม' (ไม่เกี่ยวกับสุโร เทวดา และ สูโร กล้า ดู ศัพท์ทั้ง 2 นั้น).

* Monier Williams ก็ว่า … probably from su to distil, and not connected with sura 'a god' …
 

มเทติ มทยติ

มนฺทตีติ มนฺโท คนเขลา. 
มนฺทมนฺโท วิย เหมือนคนเขลา. 
มนฺทนฺติ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทโร, ปพฺพโต, ตถา มนฺทิรํ. ฆรํ เรือน. 
อญาณี อปสํสิตมฺปิ มนฺทติ โถเมติ อโมทนเยปิ ฐาเน โมทติ ปุญฺญกฺริยาสุ ปมชฺชติ.

มนฺทติ มนฺโท มนฺทิรํ

• มนฺโท  น. =พาลทารโก เด็กอ่อนอย่าง 1  =อญฺญาณี คนไร้ความรู้, คนโง่เขลา, คนพาลอย่าง 1.
  ค. อ่อน. เพลีย, เล็ก, น้อย.
  อา. ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท - ส.
• มนฺทิรํ  นป. มนเทียร, นคร, เมืองหลวง, กรุง; เรือน, ที่อยู่ (อ. 205-1065).

มทฺทติ, ปมทฺทติ. 
มทฺทนํ, ปมทฺทนํ การบดขยี้, การนวด. 
ปมทฺที ผู้ย่ำยี, ปราบปราม, ผู้เอาชนะ 
มทฺทเต กานนํ ทนฺตี. 
มารเสนปฺปมทฺทโน.

มทฺทติ ปมทฺทติ

อา. 
มารเสนปฺปมทฺทโน ย่ำยีมารและเสนา.  
กณฺฏกํ มทฺทติ เหยียบหนามได้ - ส.

มธติ. 
มธุ น้ำผึ้ง. 
ธาตุนี้คัมภีร์โลกียะใช้เป็น มน ธาตุ

มธติ (สธติ) มธุ 

• มธุ  น้ำผึ้ง; น้ำหวาน.

* มธุ (สธุ)
* อุทิ ปสวนกิเลทเนสุ (หน้า 51) สำเร็จรูปนามเป็น อุนฺท ได้. ดังนั้น ความหมายที่ท่านผู้แต่งแปลไว้เดิมนี้ถูกแล้ว.

มนติ, มเนติ. 
มาโน ความโอ้อวดถือตัว. 
มเนติ, มนยติ. มาเนติ, มายติ คพฺเพตีติ มาโน.

มเนติ, มนยติ. 
มานโว, มาณโว ชายหนุ่ม.

มนติ. 
มโน ใจ. 
มนติ สนฺธฺตํ พฺราหฺมโณ.

มนติ มโน

มญฺญติ อวมญฺญติ อติมญฺญติ มาโน อติมาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ

• อวมญฺญติ อติมญฺญติ  ก. ดูถูก, ดูหมื่น, หมืนประมาท, [อว; อติ+มน].
• มาโน  น. มาน, ความถือตัว, ความไว้ตัว, ความไว้ยศ. 
  ศัพท์เป็นชื่อของความถือตัว คือ มาโน อหงฺกาโร อุนฺนติ เกตุ ปคฺคโห อวเลโป - ส.
• อติมาโน  น. อติมาน. เย่อหยิ่ง, จองหอง, ดูถูกท่าน, ดูหมิ่นท่าน.

มเนติ มนยติ มาโน

• มาโน  มาน, 'ความแข็ง, ความกล้า.'

อารมฺมณํ มนติ ชานาตีติ มโน ใจ, ผู้รู้อารมณ์. 
มนตีติ มุนิ ผู้รู้ (แปลง อ เป็น อุ) มนุเต. 
มนุ, มนุสฺโส, มานุโส, มาณโว. 
มญฺญติ. มญฺญนา, มญฺญิตตฺตํ ความสำคัญรู้.

มโนติ มนุเต มโน-มนํ มานสํ มนุสฺโส มานโว-มาณโว

• มโน มนํ  ป. นป. จิต, ใจ, 'รู้' วิ. มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, มนํ - ส.
• มานสํ  มานส หมาย 3 นัย:-
  1. ใจ  
     ดังบาลีว่า จิตฺตํ มโน มานสํ (ดู จิตฺต).
  2. พระอรหัตตมรรค, 'ตัดมานะ' [มาน+ส]  
     วิ. อวเสสโต มานํ สียติ สมุจฺฉินฺทตีติ มานสํ; อรหตฺตมคฺโค.   
     ดังบาลีว่า อปฺปตฺตมานโส เสโข.
  3. ราคะ, ความกำหนัด, ความยินดี, 'มีในจิต' 
     วิ. สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ มานโส.  
     ดังบาลีว่า สฺวายํ จรติ มานโส - ส.  (บาลีสคาถวรรคเป็น ยฺวายํ …).
• มนุสฺโส  มนุษย์. มีความตามธาตุเป็น 3 นัย:-
  1. 'เป็นพงศ์พันธุ์ หรือ เหล่ากอ หรือ ลูกหลานของมนุ' 
     วิ. มนุโน อปจฺจํ มนุสโส. มนุนั้น คือ คนผู้เป็นบุรพบุรุษของมนุษย์ทั้งหลายตั้งแต่ประถมกัป ปรากฏนามในทางศาสนาว่า มหาสมฺมตราชา.  แต่ศัพท์ มนุ นี้ บางครั้งใช้เป็นชื่อของสัตวโลกก็มีบ้าง  
     ดังบาลีว่า รูปานิ มนุ ปสฺสติ สัตวโลกเห็นรูป ท.
  2. 'รู้จักสิ่งเกื้อกูลแก่ตน' 
     วิ. ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเตติ มนุสฺโส.
  3. โบราณว่า 'ใจสูง' [มน+อุสฺส] 
     วิ. มนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา วา มนุสฺโส - ส.
• มานโว มาณโว  มานพ, มาณพ, นี้ คำเดิม น แปลเป็น ณ  มีที่ใช้ทั้ง 2 คำ ซึ่งมีความหมายแปลกกัน 'เป็นพงศ์พันธุ์ หรือเหล่ากอ หรือ ลูกหลานของมนุ' (ดังแสดงข้างต้น) 
  วิ. มนุโน อปจฺจํ มานโว (บาลีไวยากรณ์-ตัทธิต) มีความ 3 นัย:-
  1. สัตวโลก, บุคคล  
     ดังบาลีว่า โจทิตา เทวทูเตหิ เย ปมชฺชนฺติ มานวา สัตวโลก ท. ใด อันเทวทูตเตือนแล้ว ยังประมาทอยู่ (ใช้ มานโว).
  2. โจร  
     ดังบาลีว่า มาณเวหิ สมาคจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิ ย่อมพบกับโจร ท. ที่ได้ทำการแล้ว (ใช้ มาณโว).
  3. คนหนุ่ม, หนุ่มน้อย  
     ดังบาลีว่า อมพฏฺโฐ มาณโว อัมพัฏฐมาณพ หรือ นายอัมพัฏฐ์หนุ่มน้อย (ใช้ มาณโว) - ส.

มนฺเตติ, มนฺตติ. 
นิมนฺเตติ ย่อมเชื้อเชิญ. 
มนฺตยึสุ รโหคตา. 
อามนฺตยามิ โว ย่อมให้รู้. 
มนฺตา, มนฺตนา การปรึกษา. 
มนฺตี ที่ปรึกษาของพระราชา, อำมาตย์

มนฺเตติ มนฺตยติ นิมนฺเตติ อามนฺเตติ มนฺตา มนฺโต การิต-มนฺตาเปติ มนฺตาปยติ

• นิมนฺเตติ  ก. นิมนต์, เชื้อเชิญ [นิ+มนฺต]  
  อา. นิมนฺตยิตฺถ ราชานํ เชิญเสด็จพระราชา - ส.
• อามนฺเตติ  ก. เรียก, ให้หา [อา+มนฺต] 
  อา. อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท วิสฺสกมฺมํ มหิทฺธิกํ ท้าวเทวินทร์รับสั่ง ให้หาวิศวกรรม ผู้เรืองฤทธิ์มา - ส.
• มนฺตา  น. เป็นชื่อของปัญญา.
• มนฺโต  น. มนต์, มนตร์, ความลับ หรือข้อซึ่งหารือกัน อย่าง 1  เป็นชื่อของเวท ซึ่งเป็นคัมภีร์ของพราหมณ์ (มีองค์ 6 คือ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺโป พฺยากรณํ โชติสตฺถํ ฉนฺโทวิจิติ) อย่าง 1 - ส. 
  จตุกฺกณฺโณ มนฺโต ข้อหารือระหว่าง 2 คน, 'หารือ 4 หู.' 
  ฉกฺกณฺโณ มนฺโต ข้อหารือระหว่าง 3 คน, 'หารือ 6 หู. (อ. 352).
  อนิคุยฺหมนฺตํ ไม่ซ่อนบังความลับไว้ (ปณฺฑรกชาตก).

มนฺถติ.

มนฺถติ มนฺถํ

• มนฺถํ  ข้าวสัตตูผง  
  อา. มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทาย ถือเอาข้าวสัตตุผงและข้าวสัตตูก้อน - ส.