มนุ

มโนติ มนุเต มโน-มนํ มานสํ มนุสฺโส มานโว-มาณโว

• มโน มนํ  ป. นป. จิต, ใจ, 'รู้' วิ. มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, มนํ - ส.
• มานสํ  มานส หมาย 3 นัย:-
  1. ใจ  
     ดังบาลีว่า จิตฺตํ มโน มานสํ (ดู จิตฺต).
  2. พระอรหัตตมรรค, 'ตัดมานะ' [มาน+ส]  
     วิ. อวเสสโต มานํ สียติ สมุจฺฉินฺทตีติ มานสํ; อรหตฺตมคฺโค.   
     ดังบาลีว่า อปฺปตฺตมานโส เสโข.
  3. ราคะ, ความกำหนัด, ความยินดี, 'มีในจิต' 
     วิ. สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ มานโส.  
     ดังบาลีว่า สฺวายํ จรติ มานโส - ส.  (บาลีสคาถวรรคเป็น ยฺวายํ …).
• มนุสฺโส  มนุษย์. มีความตามธาตุเป็น 3 นัย:-
  1. 'เป็นพงศ์พันธุ์ หรือ เหล่ากอ หรือ ลูกหลานของมนุ' 
     วิ. มนุโน อปจฺจํ มนุสโส. มนุนั้น คือ คนผู้เป็นบุรพบุรุษของมนุษย์ทั้งหลายตั้งแต่ประถมกัป ปรากฏนามในทางศาสนาว่า มหาสมฺมตราชา.  แต่ศัพท์ มนุ นี้ บางครั้งใช้เป็นชื่อของสัตวโลกก็มีบ้าง  
     ดังบาลีว่า รูปานิ มนุ ปสฺสติ สัตวโลกเห็นรูป ท.
  2. 'รู้จักสิ่งเกื้อกูลแก่ตน' 
     วิ. ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเตติ มนุสฺโส.
  3. โบราณว่า 'ใจสูง' [มน+อุสฺส] 
     วิ. มนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา วา มนุสฺโส - ส.
• มานโว มาณโว  มานพ, มาณพ, นี้ คำเดิม น แปลเป็น ณ  มีที่ใช้ทั้ง 2 คำ ซึ่งมีความหมายแปลกกัน 'เป็นพงศ์พันธุ์ หรือเหล่ากอ หรือ ลูกหลานของมนุ' (ดังแสดงข้างต้น) 
  วิ. มนุโน อปจฺจํ มานโว (บาลีไวยากรณ์-ตัทธิต) มีความ 3 นัย:-
  1. สัตวโลก, บุคคล  
     ดังบาลีว่า โจทิตา เทวทูเตหิ เย ปมชฺชนฺติ มานวา สัตวโลก ท. ใด อันเทวทูตเตือนแล้ว ยังประมาทอยู่ (ใช้ มานโว).
  2. โจร  
     ดังบาลีว่า มาณเวหิ สมาคจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิ ย่อมพบกับโจร ท. ที่ได้ทำการแล้ว (ใช้ มาณโว).
  3. คนหนุ่ม, หนุ่มน้อย  
     ดังบาลีว่า อมพฏฺโฐ มาณโว อัมพัฏฐมาณพ หรือ นายอัมพัฏฐ์หนุ่มน้อย (ใช้ มาณโว) - ส.