พจนานุกรมธาตุ

ทิมฺภยติ.

ทิมฺภยเต.

เทเวติ กูชตีติ เทโว ฝน. 
เทวยิตฺวา ร้องคำราม. 
ปริเทวยติ. 
ปริเทวยมาโน ร้องไห้คร่ำครวญ.

ทิพฺพติ. 
เทโว, เทวตา เทพ, เทวดา. 
เล่น: ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ กามคุณาทีหิ, 
ต้องการเอาชนะ: เตสุ วิหรนฺติ ปจฺจตฺถิเก วา วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, 
ค้าขาย: โลกสฺส วา ยุตฺตายุตฺตํ โวหรนฺติ, ปุญฺญกมฺเมน วา สมฺปตฺตึ กีนนฺติ, 
สว่าง: โชตนฺติ วา ปรมาย ชุติยา, 
สรรเสริญ: โถมิยนฺเต วา ตพฺภาวตฺถิเกหิ, 
ไป: คจฺฉนฺติ วา ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ อปฺปติหตคมเนน 
ยินดี: กามิยนฺติ วา ทฏฺฐุํ โสตุํ จ โสภาวิเสสยุตฺตตฺตา, 
สามารถ: สกฺโกนฺติ วา อานุภาวสมฺปตฺติยา ตํตํกิจฺจํ นิปฺผาเทตุนฺติ เทวา. 
เทวนํ การเล่น. 
สมฺมุติเทโว, วิสุทฺธิเทโว, อุปฺปตฺติเทโว. เทวธีตา เทพธิดา. เทวี พระเทวี, ราชินี.

เทเวติ, เทวยติ. 
เทโว ฝน.

ทิพฺพติ เทโว เทวี เทวตา

• เทโว  ป. เทพ. หมายได้ 3 คือ
  1. สมฺมติเทโว เทพโดยสมมติ ได้แก่พระราชาเป็นต้น
  2. อุปปตฺติเทโว เทพโดยอุปบัติ ได้แก่เทวดาบนสวรรค์.
  3. วิสุทฺธิเทโว เทพโดยบริสุทธิ์ ได้แก่พระพุทธเจ้า และพระอรหันต์ ท .- ส.
• ศัพท์เป็นชื่อของอุปบัติเทพ คือ เทโว สุโร วิพุโธ นิชฺชโร อมโร มรุ สุธาสี ติทโส สคฺควาสี อนิมิโส ทิโวโก อมตปายี สคฺคฏฺโฐ เทวตา - ส.
  นอกจากที่ว่ามา เทว ยังแปลได้อีก 2 อย่าง คือ
  1. '=อชฏากาโส' อชฏากาส, ท้องฟ้า, อากาศ  ดังบาลีว่า วิคตวลาหเก เทเว เมื่อท้องฟ้าปราศจากวลาหก.
  2. '=เมโฆ' เมฆ, ฝน  ดังบาลีว่า เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายติ ฝนตกถูกต้องนิดหน่อยๆ - ส.
• เทวี  อิ เทวี. มีความหมาย
  1. '=ราชภริยา' พระชายาของพระราชา, พระราชินี, พระราชเทวี
  2. '=เทวธีตา' นางเทพธิดา - ส.
• เทวตา  อิ. เทพดา หมายได้ตลอดทั้งเทพบุตร เทพธิดา และพรหม - ส.

เทเวติ เทวยติ เทโว ปริเทวิตฺวา

• เทโว  ป. เมฆ, ฝน (จากธาตุนี).
• ปริเทวิตฺวา  อก. ครวญคราง; กระหึม อย่างฟ้าร้อง [ปริ+ทิวุ].

เทเวติ เทวยติ

ทิสติ, ปจฺจาทิสติ, ทกฺขติ, ปสฺสติ. 
ทสฺสนํ, ปสฺสนํ การดู, เห็น, 
วิปสฺสนา ความเห็นแจ้ง. 
ทิสติ หึสตีติ ทิโส โจร. 
ในกัมมวาจกเป็น ทิสฺสติ, ปสฺสิยติ. 
ส่วนรูป ทิสฺสติ ย่อมปรากฏ. ใช้ในประโยคกัตตุวาจกด้วย.

เทเสติ, เทสยติ. 
เทสิโต. 
เทสนา การแสดง. 
อุทฺเทโส การสวด. 
เทสโก ผู้แสดง.

ทิสติ

ทกฺขติ ปสฺสติ ทิสฺสติ ปทิสฺสติ ทสฺเสติ ทสฺสนํ วิปสฺสนา ทสฺเสตา ทกฺขิตาเย ญาณทสฺสนํ ฯเปฯ

• ทกฺขติ ปสฺสติ  อาเทส ทิส เป็น ทกฺข และ ปสฺส และประกอบเป็นรูปอื่นๆ ได้ทุกรูป
• ทิสฺสติ ปทิสฺสติ  ก. ปรากฏ (เป็น อกมฺม - ส.)
• ทสฺเสติ  ก. (เหตุกตฺตุ) 'ให้เห็น,' แสดง, ชี้แจง, เทศนา.
• ทสฺสนํ  กน. ทัสสนะ, ความเห็น, ความดู.
• วิปสฺสนา  กน. วิปัสสนา, ความเห็นแจ้ง [วิ+ทิส].
• ทสฺเสตา  ค. ผู้แสดง, 'ผู้ให้เห็น.'
• ทกฺขิตาเย  เพื่อจะเห็น, เพื่อจะดู.  
  อา. อาคตมฺห อิมํ ธมฺมสมยํ ทกฺขิตาเยว อปราชิตสงฆํ ข้าพเจ้า ท. มาสู่ธรรมสมัยนี้ เพื่อจะดูหมู่ผู้ไม่ปราชัย. ทกฺขิตาเย* ในที่นี้ '=ทสสนตฺถาย หรือ ปสฺสิตุํ' - ส.
• ญาณทสฺสนํ  กน. ญาณทัสสนะ, 'ความรู้ความเห็น.' มีความหมายตามทางธรรมได้หลายนัย:-
  1. ทิพยจักษุญาณ  ดังบาลีว่า อปปมตฺโต สมาโนปิ ญาณทสฺสนํ อาราเธติ.
  2. วิปัสสนาญาณ  ดังบาลีว่า ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีรหติ.
  3. มรรค  ดังบาลีว่า อภพฺพา เต ญาณทสฺสนาย.
  4. ผล  ดังบาลีว่า อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส.
  5. ปัจจเวกขณญาณ  ดังบาลีว่า ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ  อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ.
  6. สัพพัญญุตญาณ  ดังบาลีว่า ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลกโต อาลาโร กาลาโม - ส.

* นอกจาก ตุํ ปัจจัย ซึ่งหมายความว่า เพื่อ… แล้ว ลางแห่งกล่าวว่า ยังมีปัจจัยเก่าที่นิยมใช้ในคัมภีร์พระเวท คือ ตเว, ตุเย และ ตาเย หมายความว่า เพื่อ… อีกด้วย เช่น ปหาตเว, เหตุเย, ทกฺขิตาเย. (แต่มติสัททนีติว่าเป็น เหตุเย เพราะอาเทศ ตุํ หรือ ตเว เป็น ตุเย ดูหน้า 438)

ทิสา วิทิสา ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ฯเปฯ

• ทิสา  อิ. ทิศ มีความหมาย:-
  1. ทิศน้อยทิศใหญ่  ดังบาลีว่า ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส.
  2. มารดาบิดาเป็นต้น หรือที่เรียกว่าทิศ 6  ดังบาลีว่า มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา ฯเปฯ
  3. ปัจจยทายก, คนให้ทาน  ดังบาลีว่า อคาริโน อนฺนปานวตฺถทา อวฺหายิกานมฺปิ ทิสํ วทนฺติ.*
  4. พระนิพพาน  ดังบาลีว่า เอตา ทิสา ปรมา เสตเกตุ ยมฺปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺติ - ส.
• วิทิสา  อิ. วิทิศ, ทิศน้อย. 'ทิศแยก, อนุทิศ.
• ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา  อก. เห็นแล้ว, ดูแล้ว.

* ในเสตเกตุชาตก ชาตกฏฺฐกถา ภาค 5/8 เป็น อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ.

ทิสฺสติ

ทิสติ อุปทิสติ ปจฺจาทิสติ อุทฺเทโส นิทฺเทโส ปจฺจาเทโส อุปเทโส เทโส ปเทโส

• อุปทิสติ  ก. แนะนำ, สั่งสอน, ชี้แจง [อุป+ทิส].
• ปจฺจาทิสติ  ก. คัดค้าน, ปฏิเสธ, ห้าม, ไม่เห็นด้วย [ปฏิ+อา+ทิส].
• อุทฺเทโส  กน. อุทเทส, จัดอย่างสังเขป, ตั้งรวมเป็นข้อๆ ไว้ 'จัดเข้า' [อุ+ทิส].
• นิทฺเทโส  กน. นิทเทส, จัดอย่างพิสดาร, กระจายที่รวมเป็นข้อๆ ออก. อธิบายข้อที่รวมไว้, 'จัดออก' [นิ+ทิส].
• ปจฺจาเทโส  กน. ปัจจาเทส, ความคัดค้าน, ฯลฯ (เหมือน ปจฺจาทิสติ),
• อุปเทโส  กน. อุปเทส, ความแนะนำ, ฯลฯ (เหมือน อุปทิสติ).
• เทโส ปเทโส  ป. ประเทศ, บ้านเมือง, ตำบล.

เทสฺสติ ทิโส ทิฏฺโฐ เทสฺสี เทสฺโส เทสฺสิโย 

• ทิโส  ป. โจร ข้าศึก. ทิโส เป็นชื่อของโจรด้วย ข้าศึกด้วย. ทิฏฺโฐ เป็นชื่อข้าศึกอย่างเดียว - ส.
• ทิฏฺโฐ  ป. ข้าศึก. 
  ศัพท์เป็นชื่อของข้าศึกคือ ปจฺจามิตฺโต ริปุ ทิฏฺโฐ ทิโส เวรี สตฺตุ อริ อมิตฺโต สปตฺโต - ส.
• เทสฺสี  ค. ผู้เกลียด, ผู้ชัง, ผู้ไม่ชอบใจ.  
  อา. ธมฺมเทสฺสี ปราภโว บุคคลผู้เกลียดธรรม เป็นผู้ฉิบหาย - ส.
• เทสฺโส เทสฺสิโย  กค. กมฺม.  
  อา. น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา มทฺทิเทวี น เทสฺสิยา พระราชบุตรทั้ง 2 เราไม่เกลียด มัทรีเทวี เราก็ไม่ชัง - ส.

เทเสติ เทสยติ เทสโก เทเสตา เทสิโต เทสนา 

• เทสโก  ค.
• เทเสตา  กค.
• เทสิโต  กน.

ทิหติ, เทหติ วฑฺฒติ เทหิยติ วา อุปจิยติ กมฺมกิเลเสหีติ เทโห กาย, อัตภาพ. 
สนฺเทโห การเพิ่มความสงสัยให้แก่ตนเอง, กายของตน.

เทหติ เทโห สนฺเทโห

• เทโห  ป. เทห, ร่างกาย, เนื้อตัว, รูปร่าง.
• สนฺเทโห  ป. สนเท่ห์, ความสงสัย [สํ+ทิห+สูจิ].

ทียเต ปริกฺขีณญาติธนาทิโก ภวตีติ ทีโน คนจน, คนขัดสน. 
อาภุโส ทีนํ ทุกฺขิตํ วาติ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ อาทีนโว โทษ.

ทียเต ทีโน อาทีนโว ทิวา ทิวากโร

• ทีโน  ป. คนเข็ญใจ, คนยากจน, 'สิ้นเนื้อประดาตัว.'
• อาทีนโว  ป. อาทีนพ, โทษ 'เครื่องถึงทุกข์'  วิ. อาทีนํ ทุกฺขํ วาติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ อาทีนโว - ส.
• ทิวา  อพ. กลางวัน, 'สิ้นมืด' [ที - สูจิ].
• ทิวากโร  ป. ทิวากร, พระอาทิตย์, 'ทำวัน' [ทิวา+กร].

ทีธียเตติ ทิธีติ แสงสว่าง, สี, รัศมี.

ทีธติ ทีธิติ

• ทีธิติ  อิ. รัศมี, แสงสว่าง. 

ศัพท์เป็นชื่อของรัศมี คือ รสฺมิ อาภา ปภา รํสิ ทิตฺติ ภา รุจิ ทีธิติ มรีจิ ชุติ ภานุ อํสุ มยูโข กีรโณ กโร นาคธาโม อาโลโก - ส.

ทิปฺปตีติ ทีโป, ปทีโป ประทีป, โคมไฟ. 
นิพฺพนฺติ ธีรา ยถายํ ปทีโป. 
ทิตฺติ ความสว่าง, รุ่งเรือง. 
ชลมชฺเฌ ทิปฺปตีติ ทีโป ทวีป.