พจนานุกรมธาตุ

ชชติ ชญฺชติ

ชชติ, ชญฺชติ.

ชชติ ชญฺชติ

ชชฺฌติ.

ชชฺฌติ.

ชฏติ. 
ชฏา ชฎา, มวยผม, ความยุ่งยาก, รุงรัง. 
ชฏิโล ผู้มีมวยผม. 
ชฏาย ชฏิตา ปชา.

ชฏติ ชฏา ชฏิโล ชฏ

• ชฏา อ. ชฏา, ชัฏ, ความรกแห่งต้นไม้กิ่งไม้เป็นต้น; เกล้าผม; ตัณหา, กิเลส. 
  อา. อนฺโตชฏา พหิชฏา ชัฏภายใน ชัฏภายนอก (หมายเอาตัณหาเพียงดังชัฏ) - ส.
• ชฏิโล  ป. ชฏิล ฤษี, ผู้เกล้าผม.
• ชฏ  ค. ผู้เกล้าผม.

ชนยติ, ชายติ. 
ชนนํ, ชาติ ความเกิด. 
ชนติ. 
กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโน.

ชนติ. 
ภุชโค ชนติ งูส่งเสียงขู่.

ชนติ

อา. เอโก ภุชโค ชนติ งูตัวหนึ่งขู่.  ชนตีติ สุสูติ สทฺทํ กโรติ - ส.

ชญฺญติ ชนโก ชนนี ชนิกา ชเนตฺตี ปุถุชฺชโน 

ธาตุนี้ เป็น สกมฺม '=กโรติ ทำ.' 
ถ้าเป็นหมวด จุ. เป็น ชเนติ ชนยติ. สุทธกัตตุ '=กโรติ ทำ.' เหตุกัตตุ =นิพฺพตฺเตติ ให้บังเกิด'  - ส.

• ชนโก  ชนก. บิดา. 'ชายผู้ให้เกิด.
• ชนนี ชนิกา ชเนตฺตี  ชนนี, มารดา, หญิงผู้ให้เกิด.'
• ปุถุชฺชโน  ปุถุชน, คนธรรมดา, 'ผู้ให้กิเลสเกิดมาก' [ปุถุ+ชน].

ชายติ ชาโต ชนนํ ชโน พีชํ

ธาตุนี้ เป็น อกมฺม เช่น ปุตฺโต ชายติ บุตรเกิด.  
ถ้ามี วิ นำ กลายเป็น สกมฺม เช่น 

• อิตฺถี ปุตฺตํ วิชายติ หญิงคลอดซึ่งบุตร.
• อิตฺถี ปุตฺตํ วิชาตา หญิงคลอดบุตรแล้ว.
• อุปวิชญฺญา* อิตฺถี หญิงใกล้จะคลอดบุตร.
• วิชาตมาตุยาปิ แม้แห่งมารดาผู้คลอด, 

ถ้าเป็นการิต เป็น ชาเปติ ชาปยติ ให้เกิด, ให้ปรากฏ. 

• ชาปิกา ให้เกิด ได้ในบาลีว่า อตฺถชาปิกา ปญฺญา ปรีชายังประโยชน์ให้เกิด - ส.
• ชนนํ  ความเกิด. ศัพท์เป็นปริยายแห่ง ชนนํ คือ ชาติ, สญฺชาติ, นิพฺพตฺติ, อภินิพฺพตฺติ, ขนธานํ ปาตุภาโว - ส.
• ชโน  ชน. คน, 'เกิด.'
• พีชํ  นป. พืช, เมล็ด; เหตุ, การณ์; องคชาตทั้งชายหญิง, ที่ลับทั้งชายหญิง. 'เกิด, ให้เกิด.' [วิ+ชนิ - สูจิ].

* ปรมตฺถทีปนี อรรถกถาอิติวุตตก แก้ว่า อุปวิชญฺญาติ อชฺช สุเวติ ปจฺจุปฏฺฐิตวิชายนกาลา.

ชายติ. 
ชนนํ, ชาติ ความเกิด. 
ชโน ผู้เกิด. 
ปุถุกิเลเส ชเนตีติ ปุถุชโน, ปุถุชฺชโน.

มาตา ปุตฺตํ วิชายติ. 
วิชานนํ การคลอด. 
วิชาตา, อุปวิชญฺญา อิตฺถี.

ชปติ มนฺตํ สิสฺโส. 
ชปนํ การพูด, สาธยาย.

• ชปติ ชปฺปติ
  ชปฺปมฺปิ มนฺตํ (ท่าน) แม้ร่าย-เสก-บริกรรมมนต์อยู่ (ชปฺปํ-ชปฺปนฺโต=ปริวตฺเตนฺโต) ชาอ. 6/152 ยุโรปเป็น ชปมฺปิ มนฺเต. มงฺคลกาเล กึสุ นาม ชปฺปนฺโต กล่าวอะไรในมงคลกาล ชาอ. 5/521.
     ชปฺป ธาตุนี้ ไปเป็นรูปนามว่า ชปฺปา เป็นชื่อของตัณหา, ความปรารถนา. มีอยู่ เช่นในมหานิทฺเทส 27 ว่า ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ (ศัพท์เหล่านี้เป็นชื่อของตัณหาทั้งสิ้น)  เป็นเหตุให้นักปราชญ์บางท่านเห็นว่า ไม่ได้ออกจากธาตุนี้ แต่เมื่อดู อ. (1/47) แก้ว่า อิทํ มยฺหํ ... สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปา ตัณหาที่เป็นเหตุให้สัตว์ "กล่าว" ว่า นี้ของเราๆ เป็นต้น จึงมีชื่อว่า ชปฺปา ผิดังนี้ ก็ชื่อว่าออกจากธาตุนี้นั่นแล.
     ยังบาลีที่ว่า อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปี กล่าว-รำพัน-สรรเสริญถึงกามเหล่านั้น (ปัจจุบัน) แลกามมีในก่อน ขุ. 1/394, สุตฺตนิปาตอ. 2/406 แก้ว่า ปฏฺฐยมานา ปรารถนาอยู่. แล สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป เป็นผู้สงบ มิได้อาศัยอะไร ไม่พึงพูด-รำพัน-ปรารภ-สรรเสริญถึงความมีความเป็น ขุ. 1/406, สุตฺตนิปาตอ. 2/445 แก้ว่า อปิเหตุํ อปฏฺเฐตุํ สมตฺโถ สิยา. ชปฺปํ-ชปฺเป ที่แปลว่า ปรารถนา (ตาม อ.) นั้น พึงทราบว่าแปลตามเนื้อความ แต่ถ้าจะแปลตามธาตุ อย่างข้างบนก็ได้ความเหมือนกัน แลไม่เสียศัพท์ด้วย เพราะคำ ชปฺปํ นั้น มหานิทฺเทส (32) อธิบายว่า ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตา. คำทั้ง 3 นี้ อ. (1/132) แก้ไว้ชัดว่า ชปฺปนฺตาติ คุณวเสน กเถนฺตา. ปชปฺปนฺตาติ ปการวเสน กเถนฺตา. อภิชปฺปนฺตาติ วิเสเสน กเถนฺตา.
• ชปน แล ชปฺปน นป. ความกล่าว-ร่าย-กระซิบ.  
  มนฺตชปฺปนํ ความร่ายมนต์, กณฺณชปฺปนํ ความกระซิบที่หู ทีอ. 1/126.
• ชปฺปิต กค. กล่าว-ร่าย-กระซิบแล้ว. 
  มนฺเต … ชปฺปิเต เมื่อร่ายมนต์แล้ว ทีอ. 1/126.
• ชปฺปา อิ. (ดู ข้างบน).

ชปฺปติ. 
ชปฺโป, ชปฺปนํ ความปรารถนา, ตัณหา.

• ชปติ ชปฺปติ
  ชปฺปมฺปิ มนฺตํ (ท่าน) แม้ร่าย-เสก-บริกรรมมนต์อยู่ (ชปฺปํ-ชปฺปนฺโต=ปริวตฺเตนฺโต) ชาอ. 6/152 ยุโรปเป็น ชปมฺปิ มนฺเต. มงฺคลกาเล กึสุ นาม ชปฺปนฺโต กล่าวอะไรในมงคลกาล ชาอ. 5/521.
     ชปฺป ธาตุนี้ ไปเป็นรูปนามว่า ชปฺปา เป็นชื่อของตัณหา, ความปรารถนา. มีอยู่ เช่นในมหานิทฺเทส 27 ว่า ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ (ศัพท์เหล่านี้เป็นชื่อของตัณหาทั้งสิ้น)  เป็นเหตุให้นักปราชญ์บางท่านเห็นว่า ไม่ได้ออกจากธาตุนี้ แต่เมื่อดู อ. (1/47) แก้ว่า อิทํ มยฺหํ ... สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปา ตัณหาที่เป็นเหตุให้สัตว์ "กล่าว" ว่า นี้ของเราๆ เป็นต้น จึงมีชื่อว่า ชปฺปา ผิดังนี้ ก็ชื่อว่าออกจากธาตุนี้นั่นแล.
     ยังบาลีที่ว่า อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปี กล่าว-รำพัน-สรรเสริญถึงกามเหล่านั้น (ปัจจุบัน) แลกามมีในก่อน ขุ. 1/394, สุตฺตนิปาตอ. 2/406 แก้ว่า ปฏฺฐยมานา ปรารถนาอยู่. แล สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป เป็นผู้สงบ มิได้อาศัยอะไร ไม่พึงพูด-รำพัน-ปรารภ-สรรเสริญถึงความมีความเป็น ขุ. 1/406, สุตฺตนิปาตอ. 2/445 แก้ว่า อปิเหตุํ อปฏฺเฐตุํ สมตฺโถ สิยา. ชปฺปํ-ชปฺเป ที่แปลว่า ปรารถนา (ตาม อ.) นั้น พึงทราบว่าแปลตามเนื้อความ แต่ถ้าจะแปลตามธาตุ อย่างข้างบนก็ได้ความเหมือนกัน แลไม่เสียศัพท์ด้วย เพราะคำ ชปฺปํ นั้น มหานิทฺเทส (32) อธิบายว่า ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตา. คำทั้ง 3 นี้ อ. (1/132) แก้ไว้ชัดว่า ชปฺปนฺตาติ คุณวเสน กเถนฺตา. ปชปฺปนฺตาติ ปการวเสน กเถนฺตา. อภิชปฺปนฺตาติ วิเสเสน กเถนฺตา.
• ชปน แล ชปฺปน นป. ความกล่าว-ร่าย-กระซิบ.  
  มนฺตชปฺปนํ ความร่ายมนต์, กณฺณชปฺปนํ ความกระซิบที่หู ทีอ. 1/126.
• ชปฺปิต กค. กล่าว-ร่าย-กระซิบแล้ว. 
  มนฺเต … ชปฺปิเต เมื่อร่ายมนต์แล้ว ทีอ. 1/126.
• ชปฺปา อิ. (ดู ข้างบน).

ชภติ ชมฺภติ วิชมฺภติ วิชมฺภนํ วิชมฺภิตา วิชมฺภนฺโต วิชมฺภมาโน วิชมฺภิโต

ชมฺเภติ, ชมฺภยติ ปาปํ.

ชมฺภติ ยุวา ยุวตึ. 
สีโห วิย ชมฺภติ, วิชมฺภติ, สีหสฺเสว วิชมฺภิตํ.

ชภติ ชมฺภติ วิชมฺภติ วิชมฺภนํ วิชมฺภิตา วิชมฺภนฺโต วิชมฺภมาโน วิชมฺภิโต

ชมฺเภติ ชมฺภยติ

ชเมติ อภกฺขิตพฺพํ อทตีติ ชมฺโม คนต่ำ, คนเลว