พจนานุกรมธาตุ

คทฺเธติ คทฺธยติ คทฺโธ

• คทฺโธ  '=คิชฺโฌ' แร้ง.
  อา. คทฺธพาธิปุพฺโพ เคยเป็นคนฆ่าแร้ง - ส.  เป็น คนฺธ ก็มี.

คนฺเธติ คนฺธยติ คนฺโธ

• คนฺโธ  คันธะ, กลิ่น (ทั้งหอมทั้งเหม็น). 'ประกาศวัตถุคือที่อยู่ของตน; ปลิว, ฟุ้ง.'

อตฺตโน วตฺถํ คนฺเธติ สูเจติ ปกาเสเตติ คนฺโธ. 
คนฺเธติ ฉินฺทติ อญฺญมญฺญนฺติ คนฺโธ. 
อุปฺปลคนฺธปจฺจตุถิกา ศัตรูผู้ชอบตัดหัวใจ. 
กุลคนฺธโน ผู้ตัดตระกูล. 
มนาปามนาปคนฺโธ.

คพฺพติ

คพฺพติ คพฺโพ คพฺพํ คพฺพนํ คพฺพิโต 

• คพฺโพ คพฺพํ คพฺพนํ  ครรพ, หยิ่ง, จองหอง.  ต ปัจ. เป็น คพฺพิโต (อช. 171-1075).
   

คพฺเพติ คพฺพยติ

คพฺพติ

คพฺเพติ คพฺพยติ. 
คพฺโพ, คพฺพํ, คพฺพนํ ความหยิ่ง, จองหอง. 
คพฺพติ. คพฺพิโต, อปคพฺโพ.

คพฺภติ คพฺโภ

• คพฺโภ  ครรภ์. แปลได้ 3 อย่าง:-
  1. ครรภ์ 'มาตุกุจฺฉิ ท้องแม่'  ดังบาลีว่า คพฺเภ วสติ มานโว. สัตว์ในครรภ์มารดา.
  2. บุตรในครรภ์ '=มาตุกุจฺฉิคตปุตฺโต'  ดังบาลีว่า คพฺโภ เม เทว ปติฏฺฐิโต 
     ข้าแต่เทพ บุตรในครรภ์ของข้าพระองค์ตั้งขึ้นแล้ว หรือ ข้าพระองค์เกิดบุตรในครรภ์แล้ว.
  3. ห้อง '=โอวรกํ'  ดังบาลีว่า คพฺภํ ปวิฏฺโฐ เข้าห้องแล้ว - ส.

คพฺภติ. 
ปคพฺโภ. อปฺปคพฺโภ กุเลสุ อนนุคิทฺโธ. 
คพฺโภ หมายถึงท้องหรือห้องก็ได้ เช่น คพฺโภ เม เทว ปติฏฺฐโต, หรือ คพฺเภ วสติ มาณโว.

• ปคพฺภ [ป+คพฺภ] ค. ผู้คะนอง, ประมาท. 
  ลุทฺโธ จ ปคพฺโภ จ เป็นคนโลภด้วย คะนองด้วย องฺ. 3/144.
  เอโก ปคพฺโภ ทุสฺสีลมกฺกโฏ ลิงถ่อย ผู้คะนอง-ซุกซน ตัวหนึ่ง ชาอ. 4/107.
• อปฺปคพฺภ [อ+ปคพฺภ] ค. ผู้ไม่คะนอง, ไม่ประมาท. 
  อปฺปคพฺโภ กุเลสุ อนนุคิทฺโธ ผู้ไม่คะนองแลไม่ข้องเกี่ยวแล้วในตระกูล ท. ขุ. 1/12. 
  น ปคพฺโภติ อปฺปคพฺโภ ขุทฺทกปาฐอ. 271. 
  คำนี้คนละความกับ
  อปคพฺภ [อป+คพฺภ=ธารเณ 'ทรงไว้,'] ครรภ์  [ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน] ค. ผู้ไม่ผุดไม่เกิด, 'ปราศจากครรภ์ (เป็นคำที่เวรัญชพราหมณ์ด่าพระพุทธองค์). 
  อปคพฺโภ ภวํ โคตโมติ. วิน. 1/5. 
  คพฺภโต อปคโตติ อปคพฺโภ. อภพฺโพ เทวโลกูปปตฺตึ ปาปุณิตุนฺติ อตฺโถ อินอ. 1/146
• ปาคพฺภิย นป. ความเป็นผู้คะนอง.  มี 3  
  กายปาคพฺภิย ความเป็นผู้คะนองกาย (มี 8 ฐาน) 
  วจีปาคพฺภิย ความเป็นผู้คะนองวาจา (มี 4 ฐาน) 
  มโนปาคพฺภิย ความเป็นผู้คะนองใจ (มีฐานเป็นอเนก) ขุทฺทกปาฐอ. 271
   

คจฺฉติ คมติ ฆมฺมติ; 
การิต-คจฺฉาเปติ คจฺฉาปยติ คจฺเฉติ คจฺฉยติ คเมติ คมยติ; 
กมฺม-คมฺมติ คมียติ อธิคมฺมติ อธิคมียติ
ที่เป็น ฆมฺมติ คืออาเทสจาก คมุ

คมุ นี้ ท่านแสดงไว้มาก จักแสดงตามมติ ส. ดังต่อไปนี้:-
อาคจฺฉติ ก. มา [อา+คมุ] ' =อายาติ.'
อุคฺคจฺฉติ ก. ขึ้นไป [อุ+คมุ] '=อุยฺยาติ=อุทฺธํ คจฺฉติ.'
อติคจฺฉติ ก. ล่วงไป, ล่วงเข้าไป, ล่วงเกิน [อติ+คมุ] '=อติกฺกมิตฺวา คจฺฉติ.'
ปฏิคจฺฉติ ก. กลับไป, ไปอีก [ปฏิ+คมุ] '=ปุน คจฺฉติ,' (ถ้าเป็น ปจฺจาคจฺฉติ กลับมา [ปฏิ+อา+คมุ]).
อวคจฺฉติ ก. รู้, ตรัสรู้, 'ลงไป' [อว+คมุ].
อธิคจฺฉติ ก. ได้, บรรลุ, ตรัสรู้ [อธิ+คมุ] =ลภติ หรือ ชานาติ.
อนุคจฺฉติ ก. ไปตาม, ไปข้างหลัง, ตามไป [อนุ+คมุ] '=ปจฺฉโต คจฺฉติ'.
อุปคจฺฉติ ก. เข้าใกล้, เข้าไปใกล้ชิด [อุป+คมุ] 'สมีปํ คจฺฉติ.'
อปคจฺฉติ ก. จากไป, หลีกไป [อป+คมุ] '=อเปติ'.
วิคจฺฉติ ก. ไปปราศ, หมดไป, สิ้นไป 'ไปวิเศษ, ต่างๆ' [วิ+คมุ] '=วิคมติ'.
นิคจฺฉติ ก. ได้, บรรลุ. ประสบ [นิ+คมุ] '=ลภติ'  อา. ยสํ โปโส นิคจฺฉติ บุคคลได้ยศ - ส.
นิคฺคจฺฉติ ก. ออกไป, ก้าวออก, ออกเดิน [นิ+คมุ] '=นิกฺกมติ  - ส. 
(2 คำนี้ ต่างกันที่สัญโญค และไม่สัญโญค ควรสังเกตมติเก่า).

(รูปกิริยาที่ประกอบด้วยอุปสัคนิบาตเหล่านี้ อาจเปลี่ยนเป็นรูปอื่น เช่นรูปนามเป็นต้นได้ทั้งหมด).

แจก คจฺฉติ
วตฺ.- คจฺฉติ คจฺฉนฺติ-คจฺฉเร, คจฺฉสิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม; คจฺฉเต คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส คจฺฉเวห, คจฺเฉ คจฺฉาเมห.
ปญฺ.- คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ-คจฺฉ-คจฺฉสุสุ คจฺฉถ …
สตฺ.- คจฺเฉยฺยํ [คจฺเฉยฺย? - pd]-คจฺเฉ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ [+คจฺเฉยฺยํ? - pd] คจฺเฉยยาม-คจเฉมุ, …
ปโร.- คจฺฉ คจฺฉุ คจฺเฉ คจฺฉิตฺถ-คญฺฉิตฺถ คจฺฉ [คจฺฉํ? - pd] คจฺฉิมฺห-คญฺฉิมฺห; … 
หีย.- อคจฺฉา อคจฺฉุ, อคจฺโฉ อคจฺฉตฺถ, อคจฺฉตฺถ [อคจฺฉํ? - pd] อคจฺฉมฺหา; …
อชฺ.- อคจฺฉิ-อคญฺฉิ อคจฺฉุํ, …
ภวิ.- คจฺฉิสฺสติ คจฺฉิสฺสนฺติ …
กาลา.- อคจฺฉิสฺสา อคจฺฉิสฺสํสุ, …
ใน อชฺ. และ กาลา. ที่ลง อ อาคมนั้น ไม่แน่ทีเดียว บางคราวไม่ลงก็ได้  เป็น คจฺฉิ. คจฺฉิสสา. เป็นต้น - ส.

แจก คมติ
วตฺ.-คมติ คมนฺติ, …
ปญ.- คมตุ คมนฺตุ …
สตฺ.- คเมยฺย คเมยฺยุํ, …-
ปโร.- ค คุ, ค (อาเทส เอ เป็น อ) คุตฺถ, คํ คุมฺห …
 อุ. โส ปุริโส มคฺคํ ค  ชายนั้นไปสู่ทาง. 
  สา อิตฺถี ฆรมาค  หญิงนั้นมาเรือน. 
  เต มคฺคํ คุ  ชาย ท. ไปสู่ทาง.
  ตา ฆรมาคุ  หญิง ท. มาเรือน. 
  ตวํ มคฺคํ ค  ท่านไปสู่ทาง. 
  ตุมฺเห มคฺคํ คุตฺถ  ท่าน ท. ไปสู่ทาง 
  อหํ ตํ ปุริสํ อนฺวคํ  ข้าพเจ้าตามชายไป. 
  มยํ ฆรํ อาคุมฺห  ข้าพเจ้า ท. มาเรือน - ส.
หีย.- อคมา อคมุ, …
อชฺ.- อคมิ อคมุํ-คุํ …

อา. 
โสปาค สมิตึ วนํ แม้เขาก็มาแล้ว สู่ป่าเป็นที่ชุมนุม (โสปิ+อาค). 
อเถตฺถ ปญฺจโม อาค ในพวกนั้น คนที่ครบห้ามาแล้วในลำดับนั้น. 
อาคู เทวา ยสสฺสิโน เทพผู้มียศ ท. มาแล้ว. 
อคมา ราชคหํ พุทฺโธ พระพุทธเจ้าได้เสด็จไปกรุงราชคฤห์แล้ว. 
วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํ ได้ถึงเขาวงก์แล้ว. 
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ กามานํ วสมนฺวคํ เราไม่เป็นดุจกาก์โง่ ลุอำนาจแห่งกามทั้งหลาย  - ส.

นามิกบท (รูปนาม) คือ คโต คนฺตา คจฺฉ คจฺฉนฺตี คจฺฉนฺตํ (กุลํ) สหคตํ คติ คมนํ คโม 
อาคโม อวคโม คนฺตพฺพํ คมนียํ คมมํ คมฺมมานํ คมียมานํ โค มาตุคาโม หิงฺคุ ชตุ อินฺทคู เมธโค เป็นอาทิ - ส.

สหคตํ สหรคต, ไปด้วยกัน, ไปพร้อมกัน' [สห+คต] แปลได้ 5 นัย*:-

1. เป็นสิ่งนั้น, เป็นตัวคนนั้น, เป็นอย่างนั้น '=ตพฺภาว'  
   ดังบาลีว่า  ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา  ตัณหานี้ใด ให้มีภพอีก เป็นตัวนันทิราค (กำหนัดเพราะความเพลิน) '=นนฺทิราคภูตา.'
2. เกลื่อนกล่น, แทรกแซง '=โวกิณฺณ'  
   ดังบาลีว่า  ยายมฺภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา  ภิกษุ ท. ความสอบสวนนี้ใด แทรกแซงด้วยความเกียจคร้าน.
3. อาศัย. เป็นที่อาศัย '=นิสสย'  
   ดังบาลีว่า  อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ  เจริญสติสัมโพชฌงค์ อาศัยสัญญาในร่างกระดูก.
4. อารมณ์  
   ดังบาลีว่า  ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา  เป็นผู้ได้สมาบัติมีรูปเป็นอารมณ์บ้าง มีอรูปเป็นอารมณ์บ้าง (=รูปารูปารมฺมณานํ).
5. ระคน, เจือปน, =สํสฏฺฐ'  
   ดังบาลีว่า  อิทํ สุขํ อิมาย ปิติยา สหคตํ  สุขนี้ระคนกับปิติ - ส.

* ท่านผูกคาถาประมวล 5 นัยนี้ไว้ว่า
ตพฺภาเว เจว โวกิณฺเณ   นิสฺสยารมฺมเณสุ จ
สํสฏฺเฐ จ สหคต-  สทฺโท ทีสฺสติ ปญฺจสุ.

• คติ อิ. ไป. เคลื่อน '=คมน;'   รู้, ตรัสรู้ '=พุทฺธิ';   เป็นไป, เป็นอยู่ '=ปวตฺติ';   ถึง, บรรลุ '=ปาปุณน.'
  คติ มีมากอย่าง เป็นอาทิ คือ
  1. คติคติ คติคือภูมิที่ไป  
     ดังบาลีว่า  ยสฺส คตึ น ชานนฺติ เทวคนฺธพฺพมานุสา.
  2. นิพฺพตฺตคติ คติคือกำเนิด  
     ดังบาลีว่า  อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คตึ วา อคตึ วา.
  3. อชฺฌาสยคติ คติคืออัธยาศัย  
     ดังบาลีว่า  เอวํ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติญฺจ ชานามิ จุติญฺจ ชานามิ.
  4. วิภวคติ คติคือความไม่เกิด  
     ดังบาลีว่า  วิภโว คติ ธมฺมานํ นิพฺพานํ อรหโต คติ.
  5. นิปฺผตฺติคติ คติ คือความสำเร็จ  
     ดังบาลีว่า เทฺว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา.
  6. ญาณคติ คติคือความรู้  
     ดังบาลีว่า  ตตฺถ คติมา ธิติมา และ สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต - ส.
• โค ป. โค, วัว, 'ไป'  
  วิ. คจฺฉตีติ โค. (โค นี้ใช้เรียกรวมทั้งตัวผู้ตัวเมีย ถ้าเป็นตัวผู้ โคโณ ตัวเมีย คาวี).
• มาตุคาโม * ป. มาตุคาม, หญิง, 'เป็นไปเหมือนแม่' 
  วิ. มาตุยา สมภาวํ มิสฺสีภาวญฺจ คจฺฉตีติ ปาปุณาตีติ มาตุคาโม.
• หิงฺคุ ไม้ชนิดหนึ่งใช้ทำยา, มหาหิงคุ์, 'กำจัดโรค'  
  วิ. โรคํ หึสนฺตํ คจฺฉตีติ หิงฺคุ. 
  ในอรรถกถาวินัยแสดงชื่อของหิงคุไว้ 4 อย่าง คือ หิงฺคุ หิงฺคุชตุ หิงิคุสิปาฏิกา หิงฺคุชาติ - ส.
• ชคู ป. สัตว์, 'ถึงความเกิด' 
  วิ. จุติโต ชาตึ คจฺฉตีติ ชคู.
• อินฺทคู ป. สัตว์. 
  วิ. อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคู. อถวา อินฺทภูเตน กมฺเมน คจฺฉตีติ อินฺทคู.  บางทีเป็น หินฺทคู บ้าง.
• หินฺทคู ป. สัตว์, 'ถึงความตาย' 
  วิ. หินฺทํ มรณํ คจฺฉตีติ หินฺทคู.
• เมธโค ป. ความทะเลาะ, ความวิวาท, ความหมายมั่น, อาฆาตมาดร้าย '=กลโห' [เมธ=หึส+ค] 'ไปเบียดเบียน'
  อา. ตโต สมฺมนฺติ เมธคา แต่นั้นความวิวาทกันย่อมสงบ
• ภุชโค ป. งู, นาค, นาคราช, 'เลื้อยไป, ขดไป,' [ภุช+ค]
• อุรโค  ป. งู, นาค, นาคราช, 'ไปด้วยอก' [อุร+ค].
• ปนฺนโค  ป. งู, นาค, นาคราช,  
  วิ. ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค.
  ศัพท์ทุกศัพท์นี้ ตามมติ ส. ทั้งนั้น.
• คมุ ประกอบด้วย ตุํ ปัจ. เป็นต้น เป็นรูปดังนี้ 
  คนฺตุํ คมิตุํ คนฺตวา คนฺวาน คมิตฺวา คมิตฺวาน คมีย คมียมาน คมฺม อาคมฺม อาคนฺตวา อธิคมฺม อธิคนฺตวา เป็นอาทิ - ส.
   

คมติ, คจฺฉติ, 
ฆมฺมติ, ฆคฺคติ. 
อธิคโต, 
คมนํ. 

มติของ สัทท. ว่า คมุ ธาตุนี้ ถ้ามี อา เป็นบทหน้า เป็น จุราทิคณิกธาตุ มีอรรถว่า อธิวาสเน ความอดกลั้นหน่อยหนึ่ง เช่น อาคเมหิ.

ครติ

ครติ ครุ

• ครุ  ครู. เป็นชื่อของบุคคลควรเคารพทั้งสิ้น มี มารดา บิดา อาจารย์เป็นต้น, 'อยู่เบื้องสูง'  นัยหนึ่งว่า 'หนัก'  
  สักกตภาษาเป็น คุรุ - ส.

คเรติ ครยติ ครุ

• ครุ  ครู. เป็นชื่อของบุคคลควรเคารพทั้งสิ้น มี มารดา บิดา อาจารย์เป็นต้น, 'อยู่เบื้องสูง'  นัยหนึ่งว่า 'หนัก'  
  สักกตภาษาเป็น คุรุ - ส.

คารยติ ชานาติ ชานาเปตีติ วา ครุ ผู้รู้, ผู้ให้รู้

ครติ สิญฺจติ สิสฺเส เมตฺโตทเกน ครียตีติ ครุ. 
ครนฺติ อุคฺคจฺฉนฺติ อุคฺคตา ปากฏา โหนฺตีติ ครุ.

ธาตุนี้ความเดียวกับ คิร=นิคิรเณ  ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน
แต่ ธม, มีทั้ง คร, อรรถอย่างเดียวกัน.
[นิครณ=นิคิรณ-ปคฺฆรณ นป. ความไหลออก, ความหลั่งออก, ความคาย].

ครหติ ครโห

ครเหติ ครหยติ ครหา คารยฺโห-หา-หํ คารยฺหวโจ

• คารยฺโห-หา-หํ  ค. เลวทราม, ต่ำช้า, 'น่าติ, น่าตำหนิ’ [จาก ครห นี้ - สูจิ] 
  จะว่า จาก ครห=กุจฺฉเน 'น่าชัง, น่าเกลียด' ก็ควร.
• คารยฺหวโจ  มีวาจาเหลวไหล, ปากเลว (อช. 735).

ครหติ, 
วิครหิ พุทฺโธ. 
ครหา การนินทา. 
ครเหติ. 
ทิฏฺโฐ ธมฺเม จ คารยฺหา.

คลติ คโล

• คโล  ป. คอ, ลำคอ, 'เครื่องกลืนกิน'

ปุพฺโพ คลติ วณโต, คลยติ วา.