พจนานุกรมธาตุ

ภุณฺฑติ

ปภวติ.
ปภโว แดนเกิดก่อน, ต้นเหตุ, ต้นน้ำ.
หิมวตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย.
ปภู ผู้เป็นใหญ่. เทสสฺส ปภู อยํ ราชา.

ปราภวติ.
ปราภโว, ปราภวนํ ความพินาศ.
ทุวิชาโน ปราภโว.
ปราภวนฺตํ ปุริสํ.

ปริภาเวติ.
คนฺเธน ปริภาเวตฺวา.
สมฺมา ปริภาวิตานิ.

ปริวภติ.
ปริภโว, ปริภวนํ การดูหมิ่น.
ปริภวติ ปริภวียติ ปริภูโต ผู้ดูหมิ่น.

วิโภติ.

วิภาเวติ.
ตํปิ สพฺพํ วิภาวเย.
วิภาวนํ, วิภาวนา การอธิบาย, การชี้แจง.

ภวติ.
โภ, โภติ, โภนฺโต, ภนฺเต, ภทฺเท, ภูมิ. 
อิตฺถํ กิญฺจิปฺปการํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโต.
จกฺขุภูโต,
ญาณภูโต.
ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชีติ อุทานํ อุทาเนติ.
สุขํ ภวติ ย่อมเสวย.
ถ้าลงการิตปัจจัย จะมีรูปเป็น ภาเวติ.

สมฺภาเวติ.
สมฺภาวนา การสรรเสริญ.
เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสติ.
เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สยชาติยํ สมฺภาวีสุ.

สมฺภุณาติ. อภิสมฺภุณาติ ย่อมถึง.

ภาเวติ, ภาวยติ. ปุตฺตํ ภาเวติ อนุกมฺปตีติ อตฺโถ.
มโนภาวนียา ภิกฺขู.
อพฺยยํ ภาเวติ ปกาเสตีติ อพฺยยีภาโว ชื่อของสมาสที่มีรูปคงที่.

อนุโภติ, อนุภวติ. อนุภวนํ กิน, เสวย.
อานุภาโว ความสามารถ. ทีฆะ อ เป็น อา.

อภิภวติ, อธิภวติ.
อภิภู, อภิภูโต, อภิภโว, อธิภู ผู้มีอำนาจ, ครอบงำ.
อธิภูตํ, อทฺธภูตํ.

โภติ ภวติ ปภวติ ปิยปฺปภูตา ภวิตุํ ภวิตฺวา ภวิตพฺพํ ภูโต การิต-ภาเวติ ภาวยติ

• ปภวติ  ก. เกิด, ไหลออก [ป+ภู] 'ปภวตีติ สนฺทติ' - ส.
• ปิยปฺปภูตา  กค. เกิดแต่ของรัก. 
  อา. ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทา ความทะเลาะวิวาท ท. เกิดแต่ของรัก - ส.
• ภูโต  กค. เกิดแล้ว, มีแล้ว, เป็นแล้ว.
• ภาเวติ  
  อา. ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ ยังกุศลธรรมให้เกิด-ให้เจริญ - ส.

ภาเวติ ภาวยติ ปภาเวติ ปภาวยติ ภูโต

ธาตุนี้ เป็น สกมฺม และรูปที่วางไว้ทุกรูปไม่ใช่การิต 
ภาเวติ=ปาปุณาติ ถึง, บรรลุ, ฯลฯ - ส.

• ภูโต  กค. ถึงแล้ว, บรรลุแล้ว. เช่น อิตฺถมฺภูโต ถึงซึ่งอาการอย่างนี้ หรือ ซึ่งความเป็นอย่างนี้ '=อิมํ อาการํ ปตฺโต' - ส.
• จกฺขุภูโต ถึงซึ่งความเห็น (ปัญญาจักษุ)
• ญาณภูโต ถึงซึ่งความรู้
• พฺรหฺมภูโต ถึงซึ่งความเป็นคนประเสริฐ
• ธมฺมภูโต บรรลุธรรม.
• พุทฺธภูโต บรรลุความเป็นพระพุทธเจ้า.
• มนุสฺสภูโต ถึงความเป็นมนุษย์.
  ตั้งแต่ จกฺขุภูโต มา จะใช้แปลอย่าง ภูโต มีแล้ว เป็นแล้ว เกิดแล้ว ก็ได้ - ส.
  (ภูโต แปลอย่างธาตุมี กมฺม ไม่ค่อยมีใครแปลกัน แต่มติเก่ามีอยู่เช่นนี้ และดีพอใช้).

ภาเวติ ภาวยติ มโนภาวนียา
ธาตุนี้ก็เป็น สกมฺม รูปสัมฤทธินั้นไม่ใช่การิต. 
ภาเวติ-อนุกมฺปติ อนุเคราะห์, เอ็นดู - ส.

• มโนภาวนียา  ค. อันบุคคล พึงตั้งใจอนุเคราะห์. ได้ในบาลีว่า มโนภาวนียา ภิกฺขู. 
  แต่ในที่อื่นว่า 'ยังใจให้เจริญ' (=มโนวฑฺฒนกา), เป็นที่ชอบพอ, เจริญใจ ไปทาง ภู=สตฺตายํ - ส.
   

ภูณยเต ภทฺรํ โลโก ปรารถนา, มุ่งหวังอยู่

ภูเณติ ภูณยติ

ภูสติ, ภูเสติ. 
ภุสนํ, ภูสา, วิภูสนํ อาภรณ์, เครื่องประดับ. 
ภูส ศัพท์ ที่มี อติสย เป็นอรรถนั้น สมควรใช้เป็น อุ รัสสะ คือเป็น ภุส.

ภูสติ ภูสนํ วิภูสนํ

• ภูสนํ วิภูสนํ นป. ภูสน, วิภูสน, เครื่องประดับ, เครื่องอาภรณ์.

ภูเสติ ภูสยติ วิภูเสติ วิภูสยติ 
ภูสนํ วิภูสนํ

• ภูสนํ วิภูสนํ นป. ภูสน, วิภูสน, เครื่องประดับ, เครื่องอาภรณ์.

ภํสติ. ภํสิตฺวา.

ภํสติ, (ปํสติ)

* ดูเชิงอรรถหน้า 227.

มกติ โลหิตํ ปิวตีติ มกโส ยุง.

มงฺกติ. 
มงฺกุโร กระจก. 
มกุโฏ มงกุฎ. 
มกุโฬ มกุโล จ ช่อ.