พจนานุกรมธาตุ

ทมฺภติ

ทภยติ. ทมฺภยติ.

ทเภติ ทภยติ

ทมติ

ทมติ.

ทมติ ทนฺโต ทโม ทมนํ การิต-ทเมติ ทมยติ

• ทนฺโต  กค. ทรมานแล้ว, ฯลฯ.
  ทโม ทมนํ  กน. ความทรมาน ฯลฯ.
  ทโม มีความหมายเป็น 4 นัย:-
  1. อินทรียสังวร, ความสำรวม ตา หู ฯลฯ  ดังบาลีว่า สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต.
  2. ปัญญา, ความรอบรู้  ดังบาลีว่า ยทิ สจฺจา ทมา จาคา ฯลฯ.
  3. อุโบสถศีล  ดังบาลีว่า ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชน.
  4. ขันติ, ความอดทน  ดังบาลีว่า ทมูปสเมน - ส.

ทมตีติ ทนฺโต ผู้ฝึกแล้ว. 
ทมนํ, ทนฺติ, ทมโถ การฝึก. 
ทมฺมติ. 
ทมฺโม ผู้ควรแก่การฝึก. 
อุสุการา ทมยนฺติ เตชนํ.

ทมฺภยเต.

ทมฺภติ ทมฺภนํ

• ทมฺภนํ  กน. ความร้อยกรอง, ฯลฯ.

ทมฺภุโณติ.

ทยติ ทยา

อา. 
คิชฺโฌ … มํสเปสึ อาทาย ทเยยฺย แร้งคาบชิ้นเนื้อแล้วบินไป (ทเยยฺย ก. พึงไป; พึงบินไป). 
ปุตฺเตสุ มทฺที ทเยสิ พระมัทรีเอ็นดู หรือกรุณา หรือรักใคร่ ในพระโอรสทั้งหลาย (ทเยสิ ก. เอ็นดูแล้ว ฯลฯ)  - ส.

• ทยา  อิ. ความเอ็นดู, ความอนุเคราะห์, ความกรุณา, ความรักใคร่.
  ทยา นี้ ส. ว่า ได้แก่ เมตตา ก็ได้ กรุณา ก็ได้ ทั้งเมตตากรุณา ก็ได้.
  ทยา ที่แปลตามธาตุได้หลายนัย ส. แสดงดังนี้:-
  1. 'ให้' คือ ให้อภัยแก่สัตว์ ท.
  2. 'ไป' คือ ไปเสมอกันในคนดีคนชั่ว.
  3. 'เบียดเบียน' คือ รบเร้าหรือเตือนใจผู้กรุณาให้ช่วยเหลือเป็นต้น.
  4. 'ยึดถือ' คือ อนุเคราะห์ หรือถือเอาความทุกข์เสียเอง แทนที่ผู้อื่นจะทุกข์.
  5. 'รักษา' คือ รักษาสัตว์ ท.

ทยติ ปรทุกขํ อตฺตสุขญฺจ หึสตีติ ทยา ความรัก, ความเอ็นดู, ความกรุณา. 
ทยาสุ ผู้มีกรุณามาก. 
ทยิตพฺโพ ผู้ควรเอ็นดู.

ทาเรนฺติ โอทนาทีนิ เอตายาติ ทพฺพิ, ทพฺพี วา, กฏจฺฉุ ทัพพี. 
วิทารยตีติ ทารุโณ ผู้หยาบช้า.

อาทรติ. 
อาทโร, อาทรณํ ความเอื้อเฟื้อ. 
อาทเรน นมามหํ.

ทรติ ทรี ทรีสยา

• ทรี  อิ. ถ้ำ, ซอกเขา, 'น่ากลัว.'
• ทรีสยา  ค. ผู้นอนอยู่ในถ้ำ.

ทรติ
อา. ภูมิ ทรติ กุทฺทาโล จอบหรือเสียม ทำลายแผ่นดิน - ส.
 

ทรติ ทโร ทรโถ

อา. กาโย ทรติ กายเร่าร้อน หรือ กระวนกระวาย - ส.

• ทโร ทรโถ  ป. ความเร่าร้อน, ความกระวนกระวาย จะเป็นส่วนของกาย ก็ได้, ของจิตก็ได้ หรือเพราะกิเลส ก็ได้ - ส.
  อา. วีตทโร ปราศจากความเร่าร้อน - ส.

ทรติ อาทรติ อาทโร อนาทโร

• ทรติ อาทรติ  ก. เอื้อเฟื้อ. เอาใจใส่; ไม่เอื้อเฟื้อ, ไม่เอาใจใส่.
  2 ศัพท์นี้ กินความได้ทั้ง 2 อย่าง สุดแต่ความในที่นั้นๆ  
  ดุจศัพท์ว่า อารกา ว่าไกลก็ได้ ใกล้ก็ได้ 
  แต่ถ้ามี น ปฏิเสธ นำ เป็น อนาทรติ ว่า ไม่เอื้อเฟื้ออย่างเดียว - ส.
• อาทโร  กน. อาทร. เอื้อเฟื้อ, เอื้อ, เอาใจใส่.
• อนาทโร  กน. อนาทร, ไม่เอื้อเฟื้อ, ฯลฯ

ทรติ. 
ทริตพฺพา ภายิตพฺพาติ ทรี ซอกเขา.

ทลติ ทุคฺคตภาวํ คจฺฉตีติ ทลิทฺโท ผู้ตกยาก.

ทลติ. 
ทลิโต รุกฺโข. 
ทาเลติ, วิทาเลติ, ปทาเลติ. 
กุทาโล จอบ, เสียม.

ทลติ ทลิโต

• ทลิโต  อา. ทลิโต รุกฺโข ต้นไม้อันเขาทำลายแล้ว - ส.
   

ทาเลติ ทาลยติ ทาเลติ ปทาลยติ กุทฺทาโล

• กุทฺทาโล  ป. จอบ, เสียม ฯลฯ [กุ-แผ่นดิน. ทาล=ทำลาย]