พจนานุกรมธาตุ

คิเลวติ

คิเลเสติ

ควติ คูถํ คุทํ

• คูถํ  คูถ อุจฺจาระ, 'สิ่งที่ถ่ายออก.'
• คุทํ  ทวารหนัก, วัจจมรรค [จาก ธาตุนี้ หรือ คุท=กีฬายํ -สูจิ].
   

ควติ

คาเต-ควเต

• ควเต นี้เป็น อตฺตโนบท - ส. (ปรสฺสบท ส. ไม่วางไว้).

ควติ. 
ควํ การออกเสียง.

โคจติ

โคจติ.

คุญฺชติ.

คุญฺชติ คุญฺชา

• คุญฺชา  มะกล่ำตาหนู; น้ำหนักทองคำเท่าเมล็ดมะกล่ำตาหนู 1 เมล็ด หรือเท่ากับข้าวเปลือก 4 เมล็ด (นัยว่า เมล็ดมะกล่ำทรงคุณสมบัติ คือ หนักเท่าๆ กันทุกเมล็ด ดังนั้น ท่านจึงใช้เป็นเครื่องเทียบน้ำหนัก อย่างที่เรียกว่า 1 กล่ำ 2 กล่ำ) (อช. 749-585).
  คุญฺชา นี้ น่าจะแปลว่า 'เสียงหึ่ง' เป็นต้นได้ เพราะธาตุเดิมก็เป็นดังนั้น มีคำในสํสกฤต ว่า คุญฺชากฺฤตฺ=ผึ้ง, 'ทำเสียงหึ่ง,' ผิดังนี้ ธาตุเดิมไม่เป็นหมัน.

คุญฺชติ.

คุณฺเฐติ, คุณฺฐยติ, คุณฺฐยเต, 
โอคุณฺเฐติ. สีสํ โอคุณฺฐิตุวา คลุมศีรษะ, พันศีรษะ. 
น โอคุณฺฐิโต. 
สพฺพปาลิคุณฺฐิโม รโถ.

คุณฺฑยติ. 
เคณฺโฑ ลูกข่าง. 
เคณฺฑุโก ลูกคลี, ลูกหนัง, ตะกร้อหนัง.

ธาตุนี้ ส. ไม่วางรูปสัมฤทธิไว้ เป็นแต่กล่าวว่า "เห็นมีมาอย่างนี้ ให้ผู้มีปัญญาพิจารณาแล้วถือเอา" แต่ในโยชนาอภิธมฺมตฺถวิภาวินี แสดงว่า คำว่า คุโณ ออกจากธาตุนี้.

• คุโณ ป. คุณ, ความดี, ความงาม, ความชอบ, ข้อปฏิบัติที่ดีที่งาม, 'เรียกมาให้ดู;' ชั้น, ซ้อนกัน; อานิสงส์; กอง, หมวด; กามคุณ 5; รอง, ไม่ใช่หัวหน้า; น้อย; สายธนู (อ. 787).

คุณเยติ. 
คุโณ คุณความดี, อานิสงส์, หมวดธรรม เช่น กามคุโณ เป็นต้น. 
อญฺญมญญํ คุณยติ อามนฺเตตีติ โคโณ วัว. 
โคณาปิยติ อามนฺตปิยติ อตฺตนิ ปติฏฺฐิโต ปุคฺคโล ทฏฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณ ผู้มีคุณที่เขาเชื้อเชิญ.

[อพฺภาส, อภฺยาส น. ความซ้ำกัน, ความซ้อนกัน (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน). 
อภฺยาส ค. ใกล้, ชิด อช. 705].

• คุณฺเฐติ
• โอคุณฺเฐติ [โอ+คุณฺฐ] ก. คลุม, ครอบ, ปิด, บัง. 
  สีสํ โอคุณฺฐิตฺวา คลุมศีรษะแล้ว สํ 4/153.
• โอคุณฺฐิต [จาก ข้างบน] กค. คลุมแล้ว ฯลฯ. 
  โอคุณฐิตาปิ อารามํ ปวิสนฺติ คลุมศีรษะเข้าวัดบ้าง วิน. 7/195.
• ปลิคุณฺฐิต [ปริ+คุณฺฐ+ต, แปลง ร เป็น ล]  กค. คลุม-พันรอบแล้ว, พัวพัน-หุ้มห่อแล้ว. 
  โมเหน ปลิคุณฺฐิโต อันโมหะหุ้มห่อแล้ว ขุ. 1/285. 
  เสวาเลหิ ปลิคุณฺฐิโต มโต อันสาหร่าย ท. พัวพันแล้ว ตายแล้ว ธมอ. 1/134.
• ปาลิคุณฺฐิม ค. หุ้มรอบ (รองเท้าคีบชนิดหนึ่ง ). 
  ปาลิคุณฺฐิมา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ (ภิกษุ ท.) ทรงรองเท้าหุ้มรอบหลังเท้า วิน. 5/48. 
  ต้นฉบับเป็น -ฐิกา แต่ อ. เป็น -ฐิมา (ยุโรปก็เป็น -ฐิมา) ดังนี้ 
  ปาลิคุณฐิมาติ* ปาลึ คุณฺฐิตฺวา กตา อุปริปาทมตฺตเมว ปฏิจฺฉาเทติ น ชํฆํ วินอ. 3/181. 
  (บท ปาลิ นั้น ตามธรรมดาก็น่าเข้าใจว่าเป็นอย่าง ปลิคุณฺฐิต ข้างบน แต่ อ. หาได้แก้เช่นนั้น แก้เป็น ปาลิ ศัพท์หนึ่งต่างหาก เชิญปราชญ์วิจารต่อไป).
     คุณฺฐ ทุกรูปอาจเป็น คุณฺฑ ได้ เช่น คุณฺเฑติ โอคุณฺเฑติ โอคุณฺฑิต ปลิคุณฺฑิต ปาลิคุณฺฑิม ตามลำดับอย่างข้างบน ฉบับไทยเท่าที่พบ เป็น คุณฺฐ ทุกรูป แต่ฉบับต่างประเทศ เป็น คุณฺฑ บ้าง เข้าใจว่าจะใช้ได้เหมือนกัน โดยออกจาก คุฑิ ข้างต้น.
     มีคำ อหิตุณฺฑิก หมองู อยู่คำหนึ่ง ซึ่งชอบกลอยู่ ควรกล่าวไว้ในอธิการแห่ง คุฑิ คุณฺฐ นี้.  ในเมืองไทยแต่ไหนแต่ไรมา เป็น -ตุณฺฑิกทั้งนั้น ยุโรปเป็น -คุณฺฐิก -คุณฺฑิก แต่ใน อภิธานปฺปทีปิกา สีหล (พิมพ์ครั้งที่สอง 1883) มี โนตว่าเป็น -คุณฺฐิก บ้าง. พม่าได้พบบางแห่งเป็น -ตุณฺฑิก. (สก. อหิตุณฺฑิก, อาหิตุณฺฑิก).
     ตามมติไทย อหิตุณฺฑิก แยกว่า อหิ-ตุฑิ-โตฑเน 'จิก,' จับ, 'คนจับงู' (ดู ตุฑิ ใน ธาตุปฺ. เล่มก่อน). จะว่าๆ ตัว ค ตัว ต หนังสือขอมคล้ายกันที่สุด ต่างกันแต่หัวเล็กหัวใหญ่ ซึ่งทำให้เกิดความได้ใหญ่โต เคยมีมาบ้างแล้ว เวลาคัด ค กลายเป็น ต ไป จึงเป็น -ตุณฺฑิก ก็เป็นไปไม่ได้ เพราะ สีหล พม่า ตัว ค ตัว ต ไม่ใกล้ก้นเลย ก็เป็น -ตุณฺฑิก เหมือนกัน.
     ตามมติยุโรป ที่เป็น -คุณฺฐิก -คุณฺฑิก ก็ต้องเป็น คุณฺฐ คุฑิ ธาตุ ตามลำดับ นัยแห่งอรรถก็เห็นจะเป็นว่า 'คลุมงู-ห่องู-เอางูลงกระโปรง' กระมัง.
     อย่างไรก็ตาม นักบาลีควรทราบความแตกต่างกันไว้.

* ในโยชนาสามนต์ภาค 2/276 ว่า ปริคุเณฺหตีติ ปริคุโณฺห อุปริปาหมตฺตปฺปฏิจฺฉาทนกพทฺโธ. ปริคุเณฺห โยเชตฺวา กตฺวา (น่าจะเป็น กตา) ปาลิคุณฺฐิกา. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. (ปริคุเณฺหติ น่าจะเป็น ปริคุณฺเฐติ บทปลงก็น่าจะเป็น ปริคุณฺโฐ). 
ปาลิ แปลว่า ขอบ, ริม ก็ได้.

โคทติ

โคทติ.

คุชฺฌติ โคโธ

• โคโธ  ศัพท์นี้ยังไม่เคยพบที่จะแปลว่ากระไร? จะเป็นศัพท์เดียวกับ โคธา อิ. เหี้ย หรือ คนละศัพท์ ยังทราบไม่ได้.

คุตฺนาติ.

โคธเต, คุธติ ปริเวฏฺฐตีติ โคธุโม ข้าวสาลี. 
คุชฺฌติ. 
โคธา เหี้ย.