พจนานุกรมธาตุ

อณติ อณโก พฺราหฺมโณ

• พฺราหฺมโณ พราหมณ์. หมาย 2 นัย:
  1. ชนจำพวกซึ่งบัญญัติตนว่าเป็นพราหมณ์ 'สาธยายมนต์' วิ. พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ. 
     บ้างว่า 'เป็นเหล่ากอของพรหม' วิ. พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ. 
     ศัพท์เป็นชื่อของพราหมณ์พวกนี้ คือ พฺราหฺมโณ โสตฺถิโย วิปฺโป โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา กมลาสนสูนุ.
  2. พระอริยเจ้า 'ลอย หรือ ละบาป' วิ. พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ - ส.

อณฺยเต ชโน, ทุกฺเขน ชีวตีตฺยตฺโถ.

อณติ. 
พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ.

• อณฺฑ นป.
  1. ฟอง (เช่น ฟองไก่เป็นต้น)
  2. อัณฑะ (ของบุรุษ). 
     กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา  ฟองไก่ ท. 8 ก็ดี 10 ก็ดี, 
     อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา  เจาะกะเปาะฟองแล้ว วิน. 1/5.
• อณฺฑหาร แล -ก [อณฺฑ+หร] ค. ผู้นำไปซึ่งอัณฑะ, ผู้ตอน. 
  ปุริโส อณฺฑหารโก คนฺตฺวา อุพฺภเตหิ อณฺเฑหิ อาคจฺเฉยฺย  บุรุษผู้ตอน ไปแล้ว มีอัณฑะ ท. อันควักขึ้นแล้ว พึงมา มช. 2/75. (คือ จะไปตอนเขาๆ กลับตอนตัว)
• อณฺฑช [อณฺฑ+ช] ค. 'เกิดแต่ฟอง.' อณฺฑช ป. นก; ปลา. อช. 741, 624, 1079. 
  ในที่บางแห่งว่าเป็นกำเนิดงู เช่น อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, อุปปาติกา นาคา สํ. 3/207 (อณฺฑชา นาคา นาคเกิดแต่ฟอง).
• อณฺฑก ค. (ใช้เฉพาะเป็นคุณของวาจา หมายความว่าหยาบคาย เท่านั้น) ขรุขระ, ระคาย, 'ดุจฟอง.' 
  ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา วาจานั้นใด ขรุขระ (โดยไม่เกลี้ยงหู), หยาบ มช. 1/498.
• อณฺฑจฺเฉท แล -ก [อณฺฑ+เฉท] ค. 'ผู้ตัดอัณฑะ,' ผู้ตอน. 
  อณฺฑจฺเฉทา นิลญฺฉกา ผู้ตอนสัตว์ แลทำรูปพรรณสัตว์ ชาอ. 6/367-71 (ดู ลญฺฉก).

อตติ อตฺตา อตฺตภาโว อตฺตมโน

• อตฺตา ป. ตน, 
  'ถึงทุกข์เสมอ' วิ. ทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉตีติ อตฺตา  อย่าง 1 
  'เป็นที่ตั้งของมานะ' วิ. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา  อย่าง 1 
  'เสวยสุขทุกข์' วิ. สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา  อย่าง 1 - ส.
• อตฺตภาโว ป. อัตตภาพ, อาตมภาพ, รูป, ร่างกาย [อตฺต+ภาว].
• อตฺตมโน ค. ยินดี, ดีใจ, เพลิน, 
  'มีใจอันปีติโสมนัสถือเอาแล้ว' วิ. ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน. 

อต ธาตุ มีอรรถหันไปได้มาก - ส.

อตติ ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชรามรณาทิเภทํ, อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ อตฺตา. ตน, ผู้ไปสู่ภพ, ผู้ถึงทุกข์.

อนฺตติ กมฺม-อนติยติ อนฺตํ อนฺตคุณํ

• อนฺตํ นป. ไส้ใหญ่, ลำไส้ใหญ่ 'ไส้น้อยพัน', วิ. อนฺติยติ พนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํ.
• อนฺตคุณํ นป. ไส้น้อย, ลำไส้เล็ก 'ไส้ซ้อน, ไส้ทบ' [อนฺต+คุณ].
  อนฺโต ป. แปลได้หลายอย่าง:-
  1. ริม, ชาย, '=อนฺติม' ดังบาลีว่า กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ.
  2. เขต, แดน, '=มริยาท' ดังบาลีว่า หริตนฺตํ.
  3. เลว, ทราม, ต่ำ, '=ลามก' ดังบาลีว่า อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานํ.
  4. ส่วน, แผนก, '=โกฏฺฐาส' ดังบาลีว่า อสกฺกาโร เอโก อนฺโต.
  5. ที่สุด, สุด, ปลาย, '=โกฏิ' ดังบาลีว่า เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส - ส.

อนฺตติ. 
อนฺติยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํ ลำไส้ใหญ่, ริม, ชาย, เขตแดน, ที่สุด.

อตฺเถติ อตฺถยติ อตฺโถ ปจฺจตฺถิโก

• ปจฺจตฺถิโก ป. ปัจจัตถิก, ข้าศึก 'ปรารถนาตรงกันข้าม' [ปฏิ+อตฺถ].

อตฺเถติ. 
อตฺถิยเต อิจฺฉิยเตติ อตฺโถ ประโยชน์, เนื้อความที่ต้องการ. 
ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกา ข้าศึก, ฝ่ายตรงข้าม

• อทติ อเทติ
  มยฺหํ ตวมเทสิ มํสํ ท่านกินเนื้อของเรา, 
  ตญฺเจ ตฺวํ รกฺขสาเทสิ  กญฺญํ รากษส ถ้าท่านกินกัญญานั้นไซร้ (อเทสีติ ขาทสิ) ชาอ. 7/220, 307. 
  วิฆาสํ อทตีติ วิฆาสาโท คนกินเดน-สูจิ.
• อท, อทก ค. ผู้กิน, ผู้บริโภค. วนฺตาท วนฺต+อท.] ผู้กินอาหารที่เขาคายแล้ว, 
  กุณปาท [กุณป+อท] ผู้กินซากศพ ชาอ. 4/209. 
  ปุริสาทก [ปุริส+อทก] ผู้กินคน. 
  สา จ อสฺสมฺมาคญฺฉิ ปมุตฺตา ปุริสาทกา ก็พระราชธิดาพ้นจากปุริสาทก มาสู่อาศรมแล้ว ชาอ. 7/308.
• อทน นป. ความกิน; เครื่องกิน, เครื่องบริโภค. 
  ปหูตํ อทนํ เครื่องกินบริบูรณ์ ชาอ. 5/374=8/271 ไทยเป็น ขาทนํ
   

สุขทุกฺขํ อทติ ภกฺขติ ชาติชรามรณาทีหิ วา อทิยเต ภกฺขิยเตติ อตฺตา. 
อนฺนํ, อทนํ.
อทติ ภกฺขติ อนุภวติ ทุกฺขํ เอตฺถ วา อเนนาติ อทฺทุ. กรง, กรงขัง, ที่คุมขัง, คุก.

อนฺทติ อนุอนฺทติ อนฺวเทว อนฺทุ

• อนุอนฺทติ ก. '=อนุพนฺธติ' ติดตาม, ตามไป [อนุ+อทิ].
• อนฺวเทว ก. ติดตามแล้วทีเดียว, ตามไปทีเดียว [อนุ+อทิ+เอว].
  อา. อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมมานํ สมาปตฺติยา; อนฺวเทว อหิริกํ  
  ภิกษุ ท. อวิชชา เป็นหัวหน้า … ความไม่ละอาย ติดตาม (อวิชชา) ทีเดียว. 
  อนฺวทิ นี้ ไม่ลงนิคคหิตอาคม. อนฺทติ ลงนิคคหิตอาคม - ส.
• อนฺทุ เป็น อิตถีลิงค์ เพราะเห็นบาลีว่า ทฬฺหาย อนฺทุยา แปลได้ 2 อย่าง:-
  1. ขื่อ, คา, โซ่ตรวน, เครื่องจำ, 
     อา. อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตวา ปลายึสุ ตัดขื่อและเครื่องผูกเป็นต้นหนีไปแล้ว.
     ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส ดุจบุรุษในเรือนจำ.
  2. เบญจกามคุณ, กามารมณ์, 
     อา. อิเม โข วาเสฏฺฐ ปญฺจกามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนติ 
     วาเสฏฐะ เบญจกามคุณเหล่านี้แล เรียกว่า อันทุ บ้าง พันธน บ้าง ในวินัยของอริย - ส.
      

อนฺทติ เอเตนาติ อนฺทุ, สงฺขลิกา โซ่ตรวน.

• อทฺทิ ป. ภูเขา. อช. 605.

มีศัพท์ อทฺทิต อยู่คำหนึ่ง มีที่ใช้ พึงทราบว่า ไม่ได้ออกจากธาตุนี้ เป็นแต่รูปมาคล้ายกันเอง.
อทฺทิต ปราชญ์สันนิษฐานว่า กลายมาเลือนมาจาก อฏฺฏิต ซึ่งมีอาการใช้อย่างเดียวกันแท้ (อทฺท ในคัมภีร์ธาตุทั้งหลายคงมีเฉพาะดังแสดงมาข้างบนเท่านั้น สูจิ. แสดงอปรนัยว่า อทฺท=หึสายํ วา นี้คงเป็นแต่เพียงเห็นเค้าว่า อทฺทิต ใช้ในที่แห่ง อฏฺฏิต จึงวางลงเท่านั้น ไม่มีที่มาเดิม)

อฏฺฏิต นั้น ออกจาก อฏฺฏ=อนาทเร 'ไม่เอื้อเฟื้อ,' บีบคั้น, กดขี่, เบียดเบียน (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน) มีที่ใช้ทั้งสองคำ ดังนี้

• อฏฺฏิต, อทฺทิต กค. กมฺ. เบียดเบียนแล้ว, บีบคั้นแล้ว, รบกวนแล้ว ฯลฯ. 
• เวสมํ ยถา หิมสีตฏฺฏิตานํ ดุจเรือน (เป็นที่พึ่ง) ของคน อันความหนาวเพราะหิมะเบียดเบียนแล้ว ชาอ. 7/296. 
• ปณฺฑุโรเคน อฏฺฏิโต อันโรคผิวเหลืองเบียดเบียนแล้ว ชาอ. 4/204. (แต่ฉบับไทยเป็น อาตุโร ยุโรปเป็น อฏฺฏิโต). 
• จิรํ วุฏฺโฐ ทุกฺขทฺทิโต อันทุกข์บีบคั้นแล้ว อยู่นานแล้ว ชาอ. 1/35. 
• ภยทฺทิตา เลณคเวสิโน (สุกรทั้งหลาย) อันภัยบีบคั้นแล้ว แสวงหาที่เร้น ชาอ. 4/165. แต่ฉบับไทยเป็น ภยทฺธิตา) 
  รูป อทฺธิต นี้ พานจะเลือนมาจาก อทฺทิต อีกทีหนึ่ง แลถึงจะมีที่ใช้อยู่บ้าง ก็ติดจะไม่สนิท.

อทฺทติ. 
อทฺทา แผ่นดิน, ชื่อดาวฤกษ์. 
อทฺทา ฉฏฺฐมฺหิ นกฺขตฺเต อทฺทํ สชลวตฺถูนิ.

อทฺเทติ, อทฺทยติ.

อนติ อานํ อปานํ

• อานํ นป. '=อสฺสาโส' ลมหายใจเข้า.
• อปานํ นป. '=ปสฺสาโส' ลมหายใจออก. 

อสฺสาส ปสฺสาส นี้ 

• อรรถกถาวินัยว่า อสฺสาโส = พหินิกฺขมนวาโต หายใจออก.  ปสฺสาโส=อนฺโต-ปวิสนวาโต หายใจเข้า. 
• แต่อรรถกถาฝ่ายพระสูตรว่า อสฺสาโส หายใจเข้า 'อนฺโต สสนโต.'  ปสฺสาโส หายใจออก 'พหิ สสนโต'   และอ้างสมพระสูตรหนึ่ง - ส.

[ปัญหานี้กระเทือนถึงต้องวินิจฉัยว่า เมื่อแรกสัตว์คลอดจากครรภ์ จะหายใจเข้าหรือออกก่อน 
เพราะถ้าเข้าใจว่า อสฺสาส เป็นเข้า  ปสฺสาส ก็ต้องเป็นออก  
ถ้า อสฺสาส เป็นออก ปสฺสาส ก็ต้องเป็นเข้า กลับกันอยู่เสมอ 
พระบาลีที่พระพุทธเจ้าตรัสเป็นคู่กันว่า อสฺสาส-ปสฺสาส  อาน-อปาน และคงที่เช่นนี้เสมอ 
ส่วนอรรถกถาทั้งสองที่ว่าค้านกันนั้น ท่านผู้แต่งก็คนเดียวกัน คือ พระพุทธโฆส 
ทุกวันนี้รับมติข้างพระสูตร คือ อย่างที่แปลไว้เป็นฝ่ายมาก]

อนติ, อนฺยเต.

อนุรุชฺฌติ อนุรุทฺโธ อนุโรโธ
ธาตุนี้ คือ อนุ บุพ. รุธิธาตุ - ส.

• อนุรุชฺฌติ อา. โส อุปปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ เขายินดีลาภที่เกิดขึ้นแล้ว - ส.

อนุวิธิยฺยติ
ธาตุนี้ คือ อนุ, วิ บุพ. ธา ธาตุ - ส.

• อนุวิธิยฺยติ อา. โปราณํ ปกตึ หิตฺวา ตสฺเสวานุวิธิยฺยติ (ม้า) ละปรกติเดิม เอาอย่างเขาทีเดียว - ส.

อนฺตรธายติ อนฺตรธานํ อนฺตรธายนฺโต อนฺตรหิตา
ธาตุนี้ คือ อนฺตร บุพ. ธา ธาตุ - ส.

• อนฺตรหิตา อา. สา เทวตา อนฺตรหิตา เทพดาองค์นั้นหายไปแล้ว - ส.

อนฺเธติ อนฺธยติ อนฺธยึสุ อนฺโธ

• อนฺธยึสุ อา. จกฺขูนิ อนฺธยึสุ จักษุ ท. บอดแล้ว - ส.
• อนฺโธ อันธะ, คนตาบอด. บอดข้างเดียวหรือสองข้าง ก็เป็นอันธะทั้งนั้น - ส. (ดู กาณ).

อนฺเธติ, อนฺธยติ. 
อนฺเธตีติ อนฺโธ คนตาบอด. 
จกฺขูนิ อนฺธยึสุ. 
อนฺธวนํ ป่าทึบ. 
อนฺธ ธาตุนี้ กัจจายนะ ใช้เป็น อม ธาตุ.

ปาปุโณติ ปาปุณาติ ปตฺโต สมฺปตฺโต
ธาตุนี้ รูปสัมฤทธิ มี ป บุพ. ทุกรูป - ส.