พจนานุกรมธาตุ

ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติ. 
วิกฺขมฺโภ, วิกฺขมภนํ การข่มไว้. 
วิกฺขมฺภิตกิเลโส. 
ขมฺโภ ไม้ค้ำ, ผู้ค้ำจุน.

ขมฺภติ วิกฺขมฺภติ วิกฺขมฺโภ วิกฺขมฺภิโต

อา. วิกฺขมภิตกิเลโส ข่มกิเลสไว้ - ส.

ขมติ ขนฺติ-ขมนํ ขนฺตา-ขมิตา-ขโม

อา. ขโม โหติ สีตสฺสปิ อุณฺหสฺสปิ เป็นผู้ทนได้ต่อเย็นบ้างร้อนบ้าง - ส.

• ขนฺติ-ขมนํ น. ความทน, ความอดทน, ความอดกลั้น.
• ขนฺตา-ขมิตา-ขโม ค. ผู้ทน, ผู้อดทน.

ขมายติ. ขมาโต. ขมาตฺวา.

ขมายติ ขมาโต ขมาตวา

ขมติ. 
ขโม, ขมนํ, ขนฺติ ความอดทน.

ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติ. 
วิกฺขมฺโภ, วิกฺขมภนํ การข่มไว้. 
วิกฺขมฺภิตกิเลโส. 
ขมฺโภ ไม้ค้ำ, ผู้ค้ำจุน.

ขาติ สงฺขาติ อกฺขาติ อาขฺยาติ อาขฺยาตํ สงฺขาตา อกฺขาตา สงฺขาโต 
อกฺขาโต สฺวากฺขาโต สงฺขา กมฺม-สงฺขายติ อกฺขายติ

ที่มี อ อยู่ต้นทุกรูป คือ อา บุพ. รัสสะเป็น อ - ส.

อา.
อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม  พระผู้เป็นบุรุษอุดมตรัสแล้ว.
อกฺเขยฺยํ เต อหํ  อยฺเย ข้าแต่พระแม่เจ้า ข้าพเจ้าพึงบอกท่าน.
อกฺขาตาโร ตถาคตา  พระตถาคต ท. เป็นแต่ผู้บอก.
สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโร  วิธุร เป็นผู้แสดงธรรมทั้งสิ้น.
ธมฺโม สงฺขายติ  ธรรม (อัน…) ย่อมกล่าว.
สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม  ธรรมอันพระผู้มีพระภาค ตรัสดีแล้ว - ส.

• อาขฺยาตํ อาขยาต, 'กล่าวกิริยา หรือ บอกกิริยา' 
  วิ. กิริยํ อาขฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํ (อา บุพ. ในคำนี้ ไม่รัสส) - ส.
• สฺวากฺขาโต ตรัสดีแล้ว [สุ+อกฺขาต]. พระบาลีที่ว่า "สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม" นั้น  เดิม ใช้ลบ กฺ เป็น สฺวาขาโต และ ต่อมาภายหลังใช้เป็น สฺวากฺขฺยาโต และ สฺวากฺขาโต บ้าง  ทั้ง 2 นี้พึงทราบว่า ถือนัยมาจากสักกตภาษา แต่คงใช้อย่างเดิมดีกว่า - ส.  
  นี้เป็นมติของท่านผู้แต่ง ส. ไม่ใช่ของข้าพเจ้าผู้แปล. ทำให้ได้ความว่าเรื่อง สฺวากฺขาโต หรือ สฺวาขาโต นี้ขัดกันมาตั้งแต่แต่ง หรือก่อนแต่ง ส.  ราว พ.ศ.1297 มาแล้ว แต่ในปัจจุบันใช้เป็น สฺวากฺขาโต หมดแล้ว)
• สงฺขา [สํ-ขา กล่าวพร้อม'] แปลได้หลายอย่าง:-
  1. รู้, พิจารณา '=ญาณ' ดังบาลีว่า สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ (สงฺขาย+เอกํ).
  2. ส่วน, แผนก '=โกฏฺฐาส' ดังบาลีว่า ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺติ.
  3. บัญญัติ, แต่งตั้ง '=ปญฺญตฺติ' ดังบาลีว่า เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา.
  4. คำนวณ, นับ '=คณนา' ดังบาลีว่า น สุกรํ สงฺขาตุํ - ส.

ขรติ. 
นกฺขรนฺติ น ขิยฺยนฺตีติ อกฺขรานิ อักขระ. 
นกฺขตฺตํ นักษัตร. 
ขรตา, ขรตฺตํ ความขรุขระ.

ขรติ ขรณํ อกฺขรํ นกฺขตฺตํ

• อกฺขรํ อักษร, ตัวหนังสือ, 'ไม่หมด ไม่สิ้น' (อธิบายว่า จะใช้ประสมแทนคำพูดเท่าไร ก็ไม่รู้จักหมดสิ้น) 
  วิ. นกฺขรนฺติ นกฺขียนฺตีติ อกฺขรานิ [อ+ขร] - ส.
• นกฺขตฺตํ ดาวนักษัตร, 'ไม่หาย, ไม่สูญ' (มีเสมอในกาลทั้งปวง)  
  วิ. นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานิ [น+ขร] - ส.
  (มีนัยอื่น ดู ตา1 ตา2 ธาตุ). 
  นกฺขตฺตํ โชติ ริกฺขํ ภํ 4 ศัพท์นี้ เป็นชื่อดาวนักษัตร. 
  อุฬุ ตารา ตารกา 3 นี้ เป็นชื่อดาวธรรมดา. 
  โอสธี เป็นชื่อดาวพิเศษ - ส.

ขลนฺติ สญฺจินนฺติ เอตฺถาติ ขลํ ลานนวดข้าว. 
ขลตีติ ขโล คนชั่ว, ทรชน. 
ขลนํ, 
ขลิตฺวา.

ขาเลติ, ขาลยติ, ปกฺขาลยติ. 
ปาเท ปกฺขาเลตฺวา.

ขลติ ขลํ

• ขลํ ลานข้าว, ลานนวดข้าว.

ขลติ ขโล

• ขโล '=ทุชฺชโน' คนชั่ว, ทรชน, คนผิด - ส.

ขาเลติ ขาลยติ ปกฺขาเลติ

ขเฬติ ขฬยติ

ขาติ, สงฺขาติ, ปจฺจกฺขาติ. ขายติ, ขฺยายติ. สงฺขายติ. 
อาขฺยาตํ, สงฺขาโต, สฺวากฺขาโต, 
สงฺเขยฺโย, สงฺขฺยาโต, วิกฺขฺยาโต. 
อกฺขาตาโร ตถาคตา. 
สิกฺขาปจฺจกฺขานํ การบอกคืนสิกขา, การกล่าวลาสิกขา. 
นิสฺสิริกํ วิย ขายติ.

ธป. ธม. มีว่า ขา, ขฺยา =ปกถเน หมวด ภู, (เหมือนธาตุปฺ. เล่มก่อน) 
แลมี ขา=ปกาสเน หมวด ทิ. อีกต่างหมวด ต่างคำไข จึงนำมาลงไว้.

ขาติ สงฺขาติ อกฺขาติ อาขฺยาติ อาขฺยาตํ สงฺขาตา อกฺขาตา สงฺขาโต 
อกฺขาโต สฺวากฺขาโต สงฺขา กมฺม-สงฺขายติ อกฺขายติ

ที่มี อ อยู่ต้นทุกรูป คือ อา บุพ. รัสสะเป็น อ - ส.

อา.
อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม  พระผู้เป็นบุรุษอุดมตรัสแล้ว.
อกฺเขยฺยํ เต อหํ  อยฺเย ข้าแต่พระแม่เจ้า ข้าพเจ้าพึงบอกท่าน.
อกฺขาตาโร ตถาคตา  พระตถาคต ท. เป็นแต่ผู้บอก.
สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโร  วิธุร เป็นผู้แสดงธรรมทั้งสิ้น.
ธมฺโม สงฺขายติ  ธรรม (อัน…) ย่อมกล่าว.
สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม  ธรรมอันพระผู้มีพระภาค ตรัสดีแล้ว - ส.

• อาขฺยาตํ อาขยาต, 'กล่าวกิริยา หรือ บอกกิริยา' 
  วิ. กิริยํ อาขฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํ (อา บุพ. ในคำนี้ ไม่รัสส) - ส.
• สฺวากฺขาโต ตรัสดีแล้ว [สุ+อกฺขาต]. 
  พระบาลีที่ว่า "สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม" นั้น  เดิม ใช้ลบ กฺ เป็น สฺวาขาโต และ ต่อมาภายหลังใช้เป็น สฺวากฺขฺยาโต และ สฺวากฺขาโต บ้าง  ทั้ง 2 นี้พึงทราบว่า ถือนัยมาจากสักกตภาษา แต่คงใช้อย่างเดิมดีกว่า - ส.  
  นี้เป็นมติของท่านผู้แต่ง ส. ไม่ใช่ของข้าพเจ้าผู้แปล. ทำให้ได้ความว่าเรื่อง สฺวากฺขาโต หรือ สฺวาขาโต นี้ขัดกันมาตั้งแต่แต่ง หรือก่อนแต่ง ส.  ราว พ.ศ.1297 มาแล้ว แต่ในปัจจุบันใช้เป็น สฺวากฺขาโต หมดแล้ว)
• สงฺขา [สํ-ขา กล่าวพร้อม'] แปลได้หลายอย่าง:-
  1. รู้, พิจารณา '=ญาณ' 
     ดังบาลีว่า สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ (สงฺขาย+เอกํ).
  2. ส่วน, แผนก '=โกฏฺฐาส' 
     ดังบาลีว่า ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺติ.
  3. บัญญัติ, แต่งตั้ง '=ปญฺญตฺติ' 
     ดังบาลีว่า เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา.
  4. คำนวณ, นับ '=คณนา' 
     ดังบาลีว่า น สุกรํ สงฺขาตุํ - ส.

ขาทติ. 
ขชฺชํ, ขาทนียํ ของเคี้ยว. 
ขาทนํ การกิน.