พจนานุกรมธาตุ

สทฺทติ

สทฺเทติ สทฺทยติ สทฺทายติ วิสทฺเทติ สทฺโท สทฺทิโต

• สทฺทายติ  
  อา. มํ สทฺทายติ ร้องเรียกข้าพเจ้า - ส.
• สทฺโท  ศัพท์, เสียง, คำ, ถ้อยคำ.

วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติ. 
ปสทฺทยติ คมฺภีรมตฺยตฺถํ สิสฺโส, ผุฏํ กโรตฺยตฺโถ.

สทฺทติ. สทฺทเต. 
สทฺเท หริเต อลนฺติ สทฺทลํ ที่เขียวสด. 
สทฺทโล หญ้าแพรก.

สทฺเทติ, สทฺทยติ. ทำทีฆะเป็น สทฺทายติ. 
มํ สทฺทายตีติ สญฺญาย เวเคน อุทเก ปตีตฺยตฺโถ. 
สทฺทิยติ อุจฺจาริยตีติ สทฺโท ศัพท์, เสียง, ถ้อยคำ.

ธาตุนี้ อยู่ใน ธม. (ธป. ไม่มี) คาถาที่ 39 ว่า
"สิท=สิงฺคารปาเกสุ
สทฺทุ=หริตเส สิยา"
แต่มีโนตว่า ฉบับอื่นเป็น หริตโฆสิยา ฉบับหนึ่งเป็น ฆริตโฆสเน เฉพาะฉบับหลังนี้ สารบาญเป็น-โสสเน.

ที่แปลไว้ข้างบน นับว่าเป็นนัยหนึ่ง โดยหมายว่า เส เป็น นิบาต เท่ากับ หริเต เส เพื่อฉันทานุรักษ์ จึงเป็น หริตเส.

อีกนัยหนึ่งแยกเป็น 2 ศัพท์ คือ หริ+ตส. หริ ว่า เหลือง ดังคำ หริจนฺทน จันทน์เหลือง (ธมฺอ. 1/26. ธาตุปฺ. เล่มก่อน หน้า 109) แล หริสฺสวณฺโณ มีพรรณดุจทอง, พรรณเหลือง (สวดมนต์ โมรปริตฺต หน้า 22), ตส ว่า สะดุ้ง; ระหาย (ดู ตส ในธาตุปฺ. เล่มก่อน แลเล่มนี้).

ถ้าเป็น หริต; โฆสิยา หรือ-โฆสเน ก็ว่า เขียว, สด; ป่าว, ประกาศ.
ถ้าเป็น -โสสเน ก็ว่า เขียว, สด; แห้ง, ผาก.
ธม. ฉบับสีหล เป็น -โสสเน แต่ในการที่ทำมาทั้งหมดนี้ ได้ใช้ฉบับยุโรปที่อ้างมาตลอด จึงคงตามฉบับนั้นทุกอย่าง แลเท่าที่สังเกต เห็นว่าฉบับยุโรปมั่นคงกว่าฉบับสีหล  แลการแปลธาตุซึ่งมีคำไขนิดหน่อย ไม่มีถ้อยความอะไรประกอบ จึงเป็นการยาก การทึกทักว่าอักษรวิบัติแล้วแก้เอาตามอำเภอใจ มีทางเสียมากกว่าได้ หรือร้ายมากกว่าดี ฉะนั้นจึงคงไว้ตามเดิมทุกอย่าง สำหรับผู้รู้ได้วิจารต่อไป.

สทฺเธติ, สทฺธยติ วุทฺธํ กุจฺฉิตสทฺเทหิ พาโล.

สทฺธเต.

สธติ

* ส. ก็เป็นอย่างนี้ อาจจะเป็น สทฺทกุจฺฉายํ ก็ได้  เช่น กาส สทฺทกุจฺฉายํ (ศพฺทกุตฺสายำ) คือ ออกเสียงน่าเกลียด (หน้า 76)

สธติ

สเธติ สธยติ

สนติ

สนติ สณเตว พฺรหารญฺญํ, สา รติ ปฏิภาติ มํ. 
สเนติ, สนยติ.

สนติ คุรุํ สิสฺโส. 
สเนติ อตฺตนิ ภตฺติมุปฺปาเทตีติ สานุ. 
สนติ วธู กงฺกณํ ย่อมประดับซึ่งกำไล.

สินิยฺหติ สิเนหโก สิเนหิโต สินิทฺโธ สิเนโห เสนฺโห

• สินิทฺโธ  สนิท, 'รัก'.
• สิเนโห  
  อา. ปุตฺเต สิเนโห อชายถ ความอาลัยในบุตรได้เกิดแล้ว - ส.
• เสนฺโห  ลบ อิ เป็นรูปนี้.  
  อา. นิเสฺนหมภิกงฺขามิ (เรา) หวังความหมดรัก - ส.

สโนติ, สนุเต, 
สนิตฺวา.

สญฺชติ, สนฺชติ. 
สชฺชํ, สชฺชนํ, สนฺชนฺนํ ความเกี่ยวข้อง. 
สชิตํ, 
สชิตฺวา. 
รูปาทีสุ สนฺชนฺตีติ สตฺตา ผู้ติดข้องในรูปเป็นต้น

สนฺเตติ สนฺตยติ

สนฺเตติ สนฺตยติ สนฺโต

• สนฺโต  
  อา. … ขาท ขาทาติ ลปติ คตสนฺตํ ชรคฺควํ** 
  ท่านเรียกโคแก่ซึ่งตายแล้วว่า กินเถิดๆ.  
  คตสนฺตํ 'มีความสืบต่อไปเสียแล้ว' เท่ากับ วิคตชีวิต 'มีชีวิตไปเสียแล้ว,' ตายแล้ว - ส.

* [ธาตุนี้] เป็น สตฺต สนฺตานกิริยายํ … สตฺโต ก็มี. 
** มาในเปตวัตถุ 26/163 แต่เป็น คตสตฺตํ.
ในอภิธานัปปทีปิกาคาถา 816 ก็ว่า สตฺตศัพท์ลงในอรรถว่า ปาณ คือชีวิตินทรีย์ด้วย. 
ศัพท์นี้ที่พบ มีทั้ง สนฺต ทั้ง สตฺต. ในมโหสถชาดก ชาตกฏฺฐกถา ภาค 9/375 มีว่า มญฺเญ โอกฺกนฺตสนฺตํ มํ   ในเวสสันตรชาดก … 10/447 ก็เหมือนกัน แต่ฉบับต่างประเทศเป็น โอกฺกนฺตสตฺตํ ถูกกว่า=อปคตชีวิตํ.

สนฺเถติ สนฺถยติ

ธาตุนี้ เนื้อความเดียวกับ คนฺถ.

สถฺนาติ สุสุํ. 
สถฺนาติ วจฺฉํ พนฺธนา โคโป.

สนฺถติ. สนฺเถติ, สนฺถยติ.

สนฺทติ อภิสนฺโท นิสฺสนฺโท สนฺทนํ สํสนฺทนํ-นา สนฺทโน

• สนฺทติ  อา. อุทกํ สนฺทติ น้ำไหลไป - ส.
• อภิสนฺโท นิสฺสนฺโท =วิปาโก วิบาก, ผล 'ไหลออกจากเหตุ,' มหนฺโต ปุญฺญาภิสนฺโท ผลแห่งบุญใหญ่ - ส.
• สํสนฺทนํ-นา  นป. อิ. สังสนทนา* 'ความไหลไปพร้อมกัน หรือด้วยกัน,' ความรวมกัน, ระคนกัน, คลุกเคล้ากัน; ความเทียบเคียงกัน สอบกัน [สํ+-สนฺท] 
  อา. ติลเตเลน สํสนฺทิตฺวา ระคนหรือเคล้าด้วยน้ำมันงา (ธรรมบท อ. 5/26). 
  อตฺตโน มนฺตํ สพฺพญฺญุตญาเณน สํสนฺเทติ เทียบมนต์ของตนกับสัพพัญญุตญาณ (ธรรมบท อ. 4/576). 
  ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา ถามเพื่อสอบสิ่งที่ตนเห็น. 
  ปณฺฑิเตหิ สทฺธี สํสนฺทนตฺถาย เพื่อสอบกับนักปราชญ์ ท.  
  ปุจฺฉา มี 5 คือ
  1. อทิฏโชตนาปุจฺฉา ถามเพื่อให้กระจ่างในสิ่งที่ตนยังไม่เห็น
  2. ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา ถามเพื่อสอบสิ่งที่ตนเห็นแล้ว
  3. วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา ถามเพื่อตัดสงสัย
  4. อนุมติปุจฺฉา ถามเพื่อได้รับอนุมัติ
  5. กเถตุกามฺยตาปุจฺฉา ถามโดยใคร่จะกล่าวเอง (ปปญฺจสูทนี 2/451-2 และที่อื่นๆ).
• สนฺทโน  ป. รถ, 'วิ่งไป'. 
  อา. สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ ขึ้นสู่รถอันเทียมด้วยม้า 1,000 ตัว (สุธาโภชนชาตก).

* ที่จะคำนี้เอง ที่มามีความหมายในภาษาไทยว่า เจรจากัน พูดกัน ผู้รู้มักใช้ว่า สังสันทนา เพื่อให้รูปไม่เลือน เลื่อนแต่ความ   คนสามัญมักใช้ว่า สั่งสนทนา แต่ในที่สุดทั้ง สัง และ สั่ง หายไป เหลือแต่ สนทนา  อย่างไรก็ดี คำสนทนานี้ ถ้าจะถือว่าเป็นบาลี ควรบัญญัติว่าเป็นบาลีกลาย ซึ่งกลายทั้งรูปทั้งความ ไม่ใช่บาลีแท้ เพราะบาลีไม่มีรูปซึ่งมีความหมายเช่นนั้น (ผู้แต่ง).

สนฺทติ, วิสฺสนฺทติ. 
สนฺทนํ, สนฺโท การไหล. 
ปุญฺญาภิสนฺทํ วิปุลํ อลตฺถํ. 
สินฺทูรํ ชาด, เสน. 
สนฺทตีติ สินฺธุ, สมุทฺโท สมุทร, ทะเล 

แปลง ท เป็น ธ ก็ควร เช่น 
สินฺทุโก เป็น สินฺธุโก, สินฺทุวาโร เป็น สินฺธุวาโร ไม้ย่านทราย.