พจนานุกรมธาตุ

วงฺฆเต.

วงฺกติ วงฺโก วงฺกตปพฺพโต

• วงฺโก  มีความหมาย 3 นัย:-
  1. วงฺโก-กา-กํ ค. คด ฯลฯ.  วงฺก มีอรรถเสมอกับ วกฺก  
     ดังบาลีว่า "… ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา ชาตํ สรณโต ภยํ" 
     วกฺก นี้ ถึง สกฺกตภาสา แล้ว เป็น วกฺร  แต่ วกฺก ที่เป็นตัวธาตุ พระโบราณาจารย์มิได้แสดงไว้เลย - ส.
     ศัพท์เป็นชื่อของ คด, โค้ง, โกง, งอ, บิด คือ วงฺกํ วกฺกํ กุฏิลํ ชิมฺหํ จริมฺหํ อนุชุ เหล่านี้ เป็นไตรลิงค์ - ส.
     วงฺกํ กุฏิลํ ชิมฺหํ 3 นี้ ลีนตฺถปฺปกาสินี (ฏีกา ปปญฺจสูทนี) แสดงว่า  วงฺกํ คดเป็นเกลียวดุจมูตรโค.  กุฏิลํ เว้าดังจันทรเลขา.  ชิมฺหํ โค้งดังปลายคันไถ [โคมุตฺตวงฺกํ จนฺทเลขา กุฏิลํ นงฺคลโกฏิชิมฺหํ] (ผู้เล่นภาษาพึงหาภาษาไทยที่เหมาะต่อไป)
  2. วงฺโก น. เบ็ด.  
     ดังบาลีว่า "วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช" และ "ยถาปิ มจฺโฉ พลิสํ วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ"  
     พลิสํ วงฺกํ ในที่นี้ว่า เบ็ด ทั้ง 2 ศัพท์ พระโบราณาจารย์ห้ามไม่ให้เอา วงฺกํ ไปเป็นคุณ ซึ่งจะแปลว่า เบ็ดงอหรือคด เพราะตามธรรมดา เบ็ดต้องงออยู่เอง. 
     พลิสํ วงฺกํ พึงเห็นว่าเป็นปริยายแห่งกันและกัน ดุจคำว่า หตฺถินาโค (ช้างทั้ง 2 ศัพท์ ไม่ใช่เป็นคุณศัพท์ 1); สโรรุหํ ปทุมํ (บัวทั้ง 2 ศัพท์); พุทฺโธ ภควา (พระพุทธเจ้าทั้ง 2 ศัพท์) ซึ่งมีที่ใช้เสมอ - ส.
  3. วงฺโก น. เป็นชื่อของเขา ที่เรียกว่า เขาวงก์ หรือ เขาวงกต.  
     ดังบาลีว่า วงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํ, ทูเร วงฺกตปพฺพโต.
• วงฺโก  เขาวงก์ หรือ เขาวงกต คือ วงฺกปพฺพโต นั่นแล ที่มี ต แซกอยู่ มีทางวินิจฉัย 4 ทาง:-
  1. วงฺก+ปพฺพโต ลง ต อาคมโดยไม่มีสระอาศัย ซึ่งเพื่อต้องการให้ภาษาไพเราะโดยนิรุตตินัย จึงเป็น วงฺกตปพฺพโต. หรือ
  2. วงฺโก นั่นแล ลง ตา ปัจจัย เป็น วงฺกตา  
     ดังคำว่า เทโว เทวตา; ทิสา ทิสตา ใช้เป็นคำเดียวกันได้ ตามนัยนี้ ได้ วิ. ว่า วงฺกตา จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโต. รัสสะ ตา เป็น ต. หรือ
  3. วงฺกมสฺส สณฺฐานมตฺถีติ วงฺกโต. ต ปัจจัย ลงในความว่า มี  วงฺกโต จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโต. หรือ
  4. ปาทกฺขรปาริปูริ เพิ่มอักษรให้เต็มบาท บาทที่ว่า "ทูเร วงฺกตปพฺพโต" นั้น ที่แท้คือจะว่า "ทูเร วงฺกปพฺพโต" แต่ขาดบาทไป จึงเติมอักษร ต ลง - ส.

วจติ. วตฺติ. อุตฺติ. 
วตฺตา วจนกฺขโม. 
วจี, วจนํ, 
นิรุตฺติ, นิรุตฺตํ, เนรุตฺตํ, 
วากฺยํ, วาจนํ การพูด. 
ถ้าลงการิตปัจจัยจะมีรูปเป็น วาเจติ. 
ในกัมมวาจกจะมีรูปเป็น วุจฺจติ อุจฺจติ วา.

วเจติ, วจยติ, วาจยติ, วาจยเต.

วตฺติ-วจติ อุจฺจเต นิรุตฺติ-นิรุตฺตํ-เนรุตฺตํ อธิวจนํ 
วุตฺตํ วจนํ วาจา วตฺตุํ วตฺวา ฯเปฯ เหตุกตฺตุ-วาเจติ

คำไขที่ว่า วิยตฺติยํ วาจายํ นั้น ส. แสดงว่า 
คำพูดของบุคคลอย่างปกติ ซึ่งเข้าใจกันได้ ชื่อ วิยตฺตี วาจา.
เสียงอย่างท้องลั่น หรือ เสียงสัตว์ดิรัจฉานร้อง ชื่อ อพฺยตฺตสทฺโท
(วิยตฺตสฺส หิ วทโต ปุคฺคลสฺส วเสน วาจา วิยตฺตา นาม วุจฺจติ. 
ยถา ปน กุจฺฉิสทฺทติรจฺฉานคตาทิสทฺโท อพฺยตฺตสทฺโทติ วุจฺจติ) - ส.

• วตฺติ-วจติ ก. กล่าว, พูด ' =วทติ'  
  ดังบาลีว่า วตฺติ เอตายาติ วาจา - ส.
• อุจฺจเต อุจฺจนเต ก. กมฺม. ไม่มีที่ใช้ในโวหารศาสนา อนุโลมตามสกฺกตภาสา อาเทส ว เป็น อุ วิธีนี้ในศาสนาเป็นรูป นิรุตฺติ  - ส.
• นิรุตฺติ นิรุตฺตํ เนรุตฺตํ  น. ภาษา, คำพูด … [นิ+ร (อาคม)+วจ แปลง ว เป็น อุ] - ส.
• อธิวจนํ  คำเรียก, ชื่อ, 'กล่าวประจำ' [อธิ+วจ].

ส. แจกบทมาลา ดังนี้:-
วตฺ.- วตฺติ-วจติ วจนฺตี, … กมฺม-วุจฺจติ วุจฺจเร.
อา. อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ. เทวธมฺมาติ วุจฺจเร - ส.
บท วจติ วจนฺติ นั้น ไม่มีที่ใช้ในบาลี อรรถกถา ฏีกา แต่อนุโลมตามบทที่มีอยู่ว่า อวจ อวจีสุ หรือ วาเจติ วาเจนฺติ เป็นอาทิ จึงตั้งลงไว้ - ส.
ปญฺ.-วจตุ … กมฺม-วุจฺจตุ
สตฺ-วเจยฺย … กมฺม-วุจฺเจยฺย.
ปโร.- วจ วจุ, วเจ วจิตฺถ, วจํ วจิมฺห …
หียฺ.- อวจา อวจุ, อวโจ อวจุตฺถ, อโวจํ อโวจุมฺห; …
อชฺ-อวจี อโวจุํ-อวจึสุ, อโวโจ อโวจุตฺถ, อโวจึ อโวจุมฺหา ;…
ภวิ.- วกฺขติ วกฺฺขนฺติ, วกฺขสิ วกฺขถ …
อีกอย่างหนึ่ง เป็น วกฺขิสสติ วกฺฺขิสสนฺติ …
กาลา .- (ส. ไม่แจกไว้).

วญฺจติ

วุจฺฉติ วุตฺตํ วุตฺตวา วุตฺตสิโร

รูปสำเร็จทั้งหมด แปลง ว เป็น วุ - ส.

• วุตฺตํ  วุตฺต ศัพท์ มีอุปสัคบ้าง ไม่มีบ้าง มีหลายนัย:-
  1. =วปนํ หว่านพืช  
     ดังบาลีว่า คาโว ตสฺส ปชายนฺติ เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ.
  2. =วาปสมีกรณํ ทำพืชที่หว่านให้เสมอกัน, ตัดให้เสมอกัน  
     ดังบาลีว่า โน จ โข ปฏิวุตฺตํ.
  3. =เกโสหรณํ โกนผม  
     ดังบาลีว่า กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร.
  4. =ชีวิตวุตฺติ เลี้ยงชีพ  
     ดังบาลีว่า ปณฺณโลโม ปรทตฺตวุตฺโต.
  5. =ปมุตฺตภาโว หลุด, พ้น  
     ดังบาลีว่า เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตาย.
  6. =ปาวจนวเสน ปวตฺติตํ ให้เป็นไปโดยเป็นปาพจน์ คือ บอกกล่าวกันมา  
     ดังบาลีว่า เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิตํ.
  7. =อชเฌนํ เล่าเรียน, ศึกษา  
     ดังบาลีว่า โลเก ปน วุตฺโต ปารายโน.
  8. =กถนํ กล่าว  
     ดังบาลีว่า วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา - ส.
• วุตฺตสิโร  ค. โกนผม หรือ ตัดผม (ไม่ใช่ตัดศีรษะ).

ปุตฺตํ วญฺฉติ กาเมตีติ วญฺฉา หญิงหมัน. 
วญฺฉา ศัพท์ที่มีความหมายว่า เป็นหมัน นี้ ในคัมภีร์ต่างๆ ใช้ ฌ อักษรทั้งหมด เช่น 
วญฺฌา อปฺปสวาอิตฺถี (มติของโมคคัลลานะ). 
โว ปุตฺโต โฌ นฏฺโฐ ยสฺสาติ วญฺฌา (มติของเอกักขรฎีกา)

วญฺฉติ วญฺฉิตํ

วเชติ, วชยติ. 
วาชยติ ปกฺเขหิ วาณํ กณฺฑถาโร. 
วตํ วัตร (แปลง ช เป็น ต)

วชติ วมูหตฺตํ คจฺฉตีติ วคฺโค, สมูโห พวก, หมู่. 
ปพฺพชติ. 
วชนํ, ปวชนํ, 
ปพฺพชฺชา การออกไป. 
วโช คอกวัว, หมู่, ถนน. 
ปพฺพชิโต ผู้บวช. 
วชิตพฺพา. 
ปพฺพชา บทนี้ไม่ทำเทฺวภาวะ. 
วเชติ, วชยติ, ปพฺพาเชติ.

วชติ อพฺพชติ วโช วชนํ ปวชนํ ปพฺพชฺชา ปพฺพชิโต ปพฺพาชิโต

อา. มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช พึงถึงซึ่งความเป็นมนุษย์ - ส.

• ปพฺพชฺชา  บรรพชา, บวช, 'ออกไป' [ป+วช].
• ปพฺพชิโต  บรรพชิต, นักบวช, 'ผู้ออกไป.'
• ปพฺพาชิโต  กค. กมฺม ขับไล่, 'ให้ออกไป' [ป+วช]  สกา รฏฺฐา ปพฺพาชิโต ขับไล่จากรัฐของตน - ส.
• ปพฺพาชนีโย  กค. พึงขับไล่, ควรขับไล่ 'ให้ออกไป.'
• ปพฺพาชนียกมฺมํ นป. ขับไล่, ทำความขับไล่ [ปพฺพาชนีย+กมม].

วเชติ วชยติ

วชฺเชติ วชฺชยติ ปริวชฺชนํ วชฺชิโต

วชฺชติ. 
ปาปานิ ปริวชฺเชติ. 
ปริเวชฺชนํ การเว้นรอบ. 
วชฺเชติ, วชฺชยติ. 
วชฺเชสิ โสฬสกรีสานิ. 
วชฺชิยเตติ วชฺชํ โทษอันบัณฑิตพึงละ, การละ, การสละ. 
วชฺชี ธาตุนี้ เป็น อีการนฺตธาตุ.

วญฺจยติ. 
วญฺจนา การลวง, 
วญฺจโก ผู้ลวง.

วญฺจติ. 
วญฺจิตฺวา. 
วญฺจนา การไป. 
สนฺติ ปาทา อวญฺจนา.

วญฺจติ อวญฺจนา

• อวญฺจนา  ค. ไปไม่ได้.  
  อา. สนฺติ ปาทา อวญฺจนา เท้ามีอยู่แต่ไปไม่ได้ หรือ ไม่อาจไป [อ+วญฺจนา] - ส.

วญฺเจติ วญฺจยติ วญฺจโก วญฺจนํ

วเฏติ, วฏยติ. 
วาโฏ, อาวาโฏ หลุม

วฏติ เวฐติ เอเตนาติ วิฏโป, คุมฺพวิเสโส กอไม้. 
วเฏติ, วฏยติ. 
วโฏ ต้นไทร. 
วาโฏ การพัน.

วฏติ วโฏ วาโฏ

วเฏติ วฏยติ