พจนานุกรมธาตุ

ปาเหติ, ปาหยติ. 
ทูตํ ปาเหสิ. 
ปหิโต ทูโต. 
ปเหณกํ เครื่องบรรณาการ, ของขวัญ.

ปาติ ปานํ ปาตุํ ปาสติ อปสฺสา ปปา

• ปานํ  ปาน, น้ำ, เครื่องดื่ม.
• ปาสติ  ก. จักดื่ม (ภวิ.)  
  อา. อยญฺหิ เต มยา รุฬฺโห สโร ปาสติ โลหิตํ ศรที่เราขึ้นนี้ จักดื่มโลหิตของท่าน. "ปาสติ=ปิวิสฺสติ  - ส.
• อปสฺสา  ก. จักได้ดื่มแล้ว (สสา กาลา.)
• ปปา  อิ. ประปา, โรงน้ำดื่ม, โรงไว้น้ำดื่ม, 'เป็นที่ดื่มน้ำ'.

ปิวติ ปิวํ ปิวนฺโต ปิวิตฺวา ปิวิตุํ  การิต-ปาเยติ  กมฺม-ปียติ ปีตํ

รูป ปิว ทั้งหมดนี้ โดยอาเทส ปา เป็น ปิว - ส.

อา. กุมารํ ขีรํ ปาเยติ ให้เด็กดื่มนม - ส.

ปาติ นิปาติ ปิตา โคโป นิปโก เนปกฺกํ อธิโป อธิปติ ชนาธิโป ปติ ปาปํ

• ปิตา  บิดา, ผู้รักษาบุตร.
• โคโป  คนเลี้ยงโค [โค+ปา].
• นิปโก  คนรอบคอบ, คนฉลาด, คนมีปัญญา, 'รักษาตัวรอด' [นิ+ปา]  (อีกนัย ดู เป=โสสเน).
• เนปกฺกํ  'ความเป็นคนรักษาตัวรอด' เป็นชื่อของปัญญา, ความรู้รอบคอบ.
• อธิโป อธิปติ  ป. คนเป็นใหญ่. นาย, เจ้า, 'รักษายิ่ง' [อธิ+ปา - สูจิ].
• ชนาธิโป  ป. ชนาธิป, กษัตริย์, พระราชา, 'คุ้มครองชน' [ชน+อธิ+ปา - สูจิ].
• ปติ  ป. บดี, คนเป็นใหญ่, นาย, เจ้า; ผัว, 'รักษา' [ปา+ติ - สูจิ].
• ปาปํ  นป. บาป, ความชั่ว, ลามก, เลว, ทราม, 'สิ่งที่คนดีรักษาตนให้ไกล' [ปา+ป - สูจิ].

ปาติ วิปฺปาติ วิปฺโป

• วิปฺโป  พราหมณ์, 'ผู้ให้เวทเต็ม'
  อา. ชาโต วิปฺปกุเล อหํ ข้าพเจ้าเกิดในสกุลพราหมณ์ - ส.

ปาติ ปิวตีติ ปิวโก ผู้ดื่ม. 
ปานํ การดื่ม, เครื่องดื่ม. 
มชฺชโป การดื่มน้ำเมา. 
ปิปาสา ความอยากดื่ม. 
ปิยติ อันเขาย่อมดื่ม. 
ปีตํ สีเหลือง. 
อตฺถํ ปาติ รกฺขตีติ ปาฬิ, ปาลิ พระไตรปิฎก. 
ปริภุญฺชิตพฺนฺติ ปาตพฺพํ. ปานียํ. 
วิปฺปาติ มนฺตํ ปูเรตีติ วิปฺโป พราหมณ์. 
ปาตา, ปาติโมกฺขํ, ปิตา, ปติ, โคโป, อธิโป.

ปายติ ปาโย อปาโย ปีโต ปีตวา

• ปาโย  ปาย, ความจำเริญ, ความรุ่งเรือง.
• อปาโย  อบาย ไม่มีความเจริญ' [อ+ปาย].  
  อีกนัย อป+อย 'ปราศจากความเจริญ'. 
  วิ. นตฺถิ ปาโย วุฑฺฒิ เอตฺถาติ อปาโย. อยโต สุขโต อเปโตติปิ อปาโย - ส.
• ปีโต ปีตวา  ลบ ยิ แปลง อา ที่ ปา เป็น อี  จึงเป็น ปีโต ปีตวา - ส.

ปายติ. 
ปาโย ความเจริญ. 
นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโย สถานที่ไม่มีความเจริญ.

ปาเรติ ปารยติ ปารํ

อา. วิกฺกมามิ น ปาเรมิ.*  'น ปาเรมิ=ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมิ' - ส.

• ปารํ  ฝั่ง, ฝั่งนี้, ฝั่งโน้น; ความสำเร็จ; พระนิพพาน.

* ตัวอย่างนี้มาในสุวัณณมิคชาดก ชาตกฏฺฐกถา ภาค 4/459 แต่ขอให้ตัวอย่างอีกแห่งหนึ่งซึ่งมาในกากชาดกว่า โอรมาม น ปาเรม ปูรเตว มโหทธิ.  น ปาเรม แปลว่า ย่อมไม่สำเร็จ  อัฏฐกถาชาดกภาค 2/396 แก้ว่า ตุจฺฉํ ปน นํ (มหาสมุทฺทํ) กาตุํ น สกฺโกม.

ปาเรติ, ปาเรยติ. 
ปารํ ฝั่ง, พระนิพพาน.
ปารคู. 
นทึ ปารยติ อชฺโฌตฺถรตีติ นทีปารา, สีมา.

ปาเลติ ปาลยติ ปาลโก ปาลิโต ปาลนํ ปาลิ

• ปาลโก  ค. ผู้รักษา, ผู้เลี้ยง.
• ปาลนํ  กน. ความรักษา, ความเลี้ยง.
  ศัพท์เป็นปริยายของความรักษา คือ รกฺขนํ ตาณํ โคปนํ อวนํ ปาลนํ รกฺขา อาวรณํ คุตฺติ - ส.
• ปาลิ  อิ. บาลี. แปลได้ 3 นัย ;-
  1. พระบาลี คือ พระปริยัตติธรรม รักษาอรรถ; ดุจขอบสระใหญ่ เพราะรักษาน้ำคืออรรถไว้ภายใน 
     และอีกนัย แยก ป+อาลิ 'ระเบียบคำที่พุทธาทิบัณฑิตประกาศ' (ป=ปกาสิต) แปลง ล เป็น ฬ ได้บ้าง.*
  2. ขอบ, ปาก (ของสระเป็นต้น)  ดังบาลีว่า มหโต ตฬากสฺส ปาลิ ขอบของสระใหญ่.
  3. แถว, แนว, ลำดับ  ดังบาลีว่า ปาลิยา นิสีทึสุ นั่งเป็นแถว หรือ นั่งเป็นระเบียบ - ส.

* ที่ปราชญ์โบราณเขียนเป็น ปาฬิ ก็โดยได้นัยจากตำราศัพทศาสตร์ ที่บอกให้แปลง ล เป็น ฬ ดังนี้.  ว่าทางเหตุผลก็อาจเป็นว่า ปาลิ เป็นคำธรรมดา เมื่อเป็นชื่อของพระปริยัตติธรรม คือพระพุทธพจน์ ก็แปลงเป็น ฬ เสีย หมายให้เป็นที่เคารพ หรือเป็นพิเศษ คล้ายคำ อฏฺฐกถา ซึ่งที่จริงก็ อตฺถกถา นั่นแล แต่แปลงเป็น ฏฺฐ เสีย ก็เพื่อให้เป็นพิเศษแปลกจากคำธรรมดา ซึ่งในบัดนี้ก็ยังใช้เช่นนั้น เทียบในภาษาอังกฤษ คำที่เป็นอสาธารณนาม เขาก็ใช้อักษรใหญ่เหมือนกัน. แต่ปราชญ์ชาวตะวันตกนิยมใช้ตามรูปเดิม คือ ปาลิ ถึงได้แต่งดิกชันนารี เรียกว่า Pali Dictionary เป็นต้น; ปราชญ์ในเมืองไทยก็อนุโลมตาม จึงกลับใช้เป็น ปาลิ เพื่อให้สม่ำเสมอกัน หรือที่เรียกว่าเป็นแบบสากล แลก็ไม่ควรกลับใช้เป็น ปาฬิ อีก (ผู้แต่ง).

ปาเลติ. 
ปาลโก ผู้รักษา. 
ปาลนํ การรักษา. 
พุทฺธวจนํ ปาเลตีติ ปาลิ, ปาฬิ ภาษา, คัมภีร์พระไตรปิฎก. 
ปาลิยตีติ ปลิตํ ผมหงอก.

ปิโณติ ปิณาติ ปีติ ปิโย เปโม

• ปีติ  น. ปรีดี, ความอิ่มใจ, เบิกบานใจ.
• ปิโย  ค. เป็นที่อิ่มใจ, เป็นที่รัก.
• เปโม  น. เปรม, ความรัก, ความชอบ

ปิจฺฉติ. 
ปิจฺโฉ หาง. 
โมรปิจฺโฉ, ปิจฺฉโล, ปิจฺฉิโล ละเอียด, นุ่มนิ่ม.

ปิญฺเชติ ปิญฺชยติ

ปิญฺเชติ ปิญฺชยติ

ปิญฺชติ. 
ปิงฺโค, ปิงฺคโล สีด่าง, ลาย.

ปิญฺเชติ, ปิญฺชยติ

ธาตุนี้ กริ่งใจว่า จะตัวเดียวกับ ปิชิ=ภาสายํ แล ปิชิ=หึสา; พล; ทาน; นิเกตเนสุ (ดูคำแปลใน ธาตุปฺ. เล่มก่อน).

เปฏติ เปฏโก ปิฏกํ

• ปิฏกํ  ปิฏก, พระไตรปิฏก คือพระบาลีพุทธภาษิตเป็นต้นในศาสนา;  
  ตะกร้า, กระเช้า ฯลฯ เป็นชื่อภาชนะ.

ปิฏติ, เปฏติ. 
เปฏโก, ปิฏกํ ปิฏก, กระเช้า.

เปฐติ ปิฐโร

• ปิฐโร  หม้อ, กระถาง, กะทะ.

เปฐติ. 
ปิฐโร หม้อข้าว, กระถาง. 
ปิฐิยเต หึสียเต ปิฐติ สํกิลิสฺสตีติ วา ปีฐํ ปีโฐ จ ตั่ง (ทำทีฆะ).

ปิณฺเฑติ ปณฺฑยติ
ปิณฺโฑ

• ปิณฺโฑ  ปิณฺฑ, ก้อนข้าว, ก้อน, กลุ่ม, กลม, มัด; ร่างกาย; เลี้ยงชีพ, เครื่องเลี้ยงชีพ (อ. 1017).