พจนานุกรมธาตุ

อิติ, เอติ, 
อุเทติ, อเนฺวติ, อนฺเวติ, สเมติ, อเปติ, เปติ, ปเรติ, อธิเต, วิปริเยติ. 
อปาโย. เปโต. ปเรโต. ปริยาโย, วิปรีโต, วิปริยาโย, อชฺฌยโก. 
อธิปฺปิยเต อิจฺฉิยเตติ อธิปฺปาโย. 
อธิปฺเปโต. กมฺมํ ปจฺเจติ ปจฺจยนํ สทฺทหนํ, ปจฺจโย, ตทภาวโต อปจฺจโย, ตสฺส ภาโว อปจฺจยตา.

อยติ อธียติ อชฺฌายติ อธิเต* อชฺเฌนํ อชฺฌายโก

• อชฺฌายติ [อธิ เป็น อชฺฌ+อยติ].
• อชฺเฌนํ น. ความเล่าเรียน, การศึกษา การสำเหนียก. 
  อา. อชฺเฌนมริยาทา ปฐวี ชนินฺท - ส.
• อชฺฌายโก ป. นักเรียน, 'ผู้ศึกษา' [อธิ+อิ].

* เป็น อธีเต ก็มี.

อิติ อิจฺจ อิตฺวา อิตฺวาน อีติ

ธาตุใดมี คติ เป็นอรรถ พึงทราบว่ามี พุทฺธิ-ปวตฺติ-ปาปุณน เป็นอรรถด้วย - ส.

• อิติ ในที่นี้เป็นกิริยา ไม่ใช่นิบาต. 
  อิติ เป็นกิริยานับว่ามีน้อยที่สุด เป็นนิบาตเสียเป็นพื้น ในที่มาต่างๆ  
  ถึงเช่นนั้น มีบาลีอังคุตตรนิกายแห่งหนึ่ง (23/100) ว่า อิตายํ โกธรูเปน (บ่วงมัจจุ) นี้ เป็นไปด้วยรูปโกรธ (อิติ+อยํ) - ส.
• อีติ น จัญไร, อุบาทว์, 'มาเพื่อฉิบหาย' วิ. อนตฺถาย เอตีติ อีติ - ส.

อิ ธาตุนี้ เมื่อประกอบอุปสัคนิบาตเข้า ส. แสดงดังนี้:-

1. เอติ (ก.) มา [อา+อิ] เอนฺโต มาอยู่ (อนฺต ปัจ.).
2. อุเทติ (ก.) ขึ้น, ขึ้นไป, โผล่ขึ้น, ผุดขึ้น [อุ+ท (อาคม) +อิ]  
   รูปอื่น - อุทิ เช่น เอโกทิ อันเดียวผุดขึ้น หรือ โผล่ขึ้นอันเดียว  อุทิโต (ดูต่อไป) การิต-อุทายติ
3. อุเปติ (ก.) เข้าถึง, ประกอบ [อุป+อิ]  รูปอื่น - อุเปโต อุเปตุํ อุเปตฺวา อุเปจฺจ ฯเปฯ.
4. สมุเปติ (ก.) เข้าถึงพร้อม, ประกอบ (สํ+อุป+อิ]  รูปอื่น - สมุเปโต สมุเปจฺจ.
5. เวติ (ก.) เสื่อมไป, สิ้นไป [วิ+อิ].
6. อเปติ (ก.) ไปปราศ, ปราศจาก [อป+อิ]  รูปอื่น - อเปโต อเปจฺจ.
7. อเวติ (ก.) ลงไป, ไปต่ำ [อว+อิ].
8. อนฺเวติ (ก.) ไปตาม, ติดตาม, ติดไป [อนุ+อิติ ส. บังคับว่า ไม่ใช่ เอติ]  รูปอื่น - อนฺวิโต อนฺเวตุํ.
9. สเมติ (ก.) ไปพร้อม หรือไปเสมอ [สํ หรือ สม+อิ  รูปอื่น - สเมโต สเมตุํ สมโย (ดู อย).
10. อภิสเมติ (ก.) 'ถึงพร้อมเฉพาะ,' บรรลุ, ได้, ได้รับ [อภิ+สํ+อิ]  รูปอื่น - อภิสมโย อภิสเมจฺจ. 
    อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ ธีร กล่าวว่าเป็นบัณฑิต เพราะได้รับประโยชน์ (ทั้งสอง) (ดู สมโย).
11. ปจฺจโย (น.) ปัจจัย, เหตุ, การณ์ [ปฏิ+อิ]  รูปอื่น - ปฏิยมาโน ปจฺเจตพฺโพ ปฏิจฺจ … 'ถึงเฉพาะ,' อาศัย (ยักแปลตามความ).
12. อธิปปาโย (น.) อธิบาย, ความประสงค์ แสดงความประสงค์ [อธิ+ป+อิ]  รูปอื่น - อธิปฺเปโต. 

ส. แสดง บทมาลา ไว้ 3 รูป คือ อิติ เอติ อุทติ ดังนี้:-

อิติ.
วตฺตมานา - อิติ อินฺติ, อิสิ อิถ, อิมิ อิม.
ปญฺจมี - อิตุ อินตุ, อิหิ อิถ, อิมิ อิม.
สตฺตมี ปโรกฺขา หิยตฺตนี -ไม่มีที่ใช้.
ภวิสฺสติ - อิสฺสติ อิสฺสนฺติ, อิสฺสสิ อิสฺสถ, อิสฺสามิ อิสฺสาม, ฯเปฯ
กาลาติปตฺติ - อิสฺสา อิสฺสํสุ, อิสฺเส อิสฺสถ, อิสฺสํ อิสฺสามฺหา ฯเปฯ.

เอติ.
วตฺ. - เอติ เอนฺติ, เอสิ เอถ, เอมิ เอม.
ปญฺ. - เอตุ เอนฺตุ, เอหิ เอถ, เอมิ เอม.
สตฺ. - เอยฺย เอยยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม.
อา. วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต บัณฑิตพึงถึงความคุ้นเคย.  ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย ข้าแต่กษัตริย์ พระองค์พึงเสด็จมาเมื่อนั้น - ส.
ปโร. หีย. อช. - ไม่มีที่ใช้.
ภวิ. - เอสฺสติ เอสสนฺติ, เอสฺสสิ เอสฺสถ, เอสฺสามิ เอสสาม; ฯเปฯ.
อีกนัยหนึ่ง-เอหิติ เอหินฺติ, เอหิสิ เอหิถ, เอหิมิ เอหิม; ฯเปฯ.
อา. ตทา เอหินฺติ เม วสํ (มัน ท.) จักมาสู่อำนาจ ของข้าพเจ้าเมื่อนั้น - ส.
กาลา. - เอสฺสา เอสฺสํสุ, เอสฺเส เอสฺสถ, เอสฺสํ เอสสมฺหา; ฯ เป ฯ

อุเทติ.
วตฺ.- อุเทติ อุเทนฺติ, ฯเปฯ.
ปญฺ.- อุเทตุ อุเทนฺตุ, ฯเปฯ.
ฯเปฯ

อกฺขติ, อุเปกฺขติ, อปจฺจเวกฺขติ. 
อุเปกฺขา. ถ้าลบ ก จะเป็น อุเปขา เช่น อุปสมฺปทาเปโข เป็นต้น.

อิกฺขติ อุเปกฺขติ อเปกฺขติ ปจฺจเวกฺขติ

• อุเปกฺขติ ก. วางใจเป็นกลาง [อุป+อิกฺข] รูปกิริยานาม เป็น อุเปกฺขา - ส.
• อเปกฺขติ ก. เพ่ง, เล็ง, หวัง [อป+อิกฺข] รูปกิริยานามเป็น อเปกขา.
  อุปสมฺปทาเปกฺโข ผู้หวังอุปสมบท.  
  ทั้ง 2 ศัพท์นี้ ลบ กฺ เป็น อุเปขา อเปขา หรือ อุปสมฺปทาเปโข บ้าง - ส. (เดี๋ยวนี้ใช้อย่างไม่ลบ กฺ โดยมาก).
• ปจฺจเวกฺขติ ก. พิจารณา, พินิจถ้วนถี่, พินิจละเอียด [ปฏิ+อว+อิกฺข]  รูปกิริยานามเป็น ปจฺจเวกฺขณา - ส.

เอขติ, อิงฺขติ, อิงฺคติ.

อิงฺขติ

เอขติ, อิงฺขติ, อิงฺคติ.

เอขติ, อิงฺขติ, อิงฺคติ.

อิงฺคติ อิงฺคิตํ

อิจติ.

อิญฺชติ. 
อิญฺชนา, อิญฺชนํ ความหวั่นไหว. 
สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, 
ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย. 
เอสา กายสฺส อิญฺชนา.

อิญฺชติ. 
อิญฺชนา, อิญฺชนํ ความหวั่นไหว. 
สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, 
ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย. 
เอสา กายสฺส อิญฺชนา.

• อิญฺชติ
  โลมมฺปิ น ตตฺถ อิญฺชเย แม้ขน ไม่พึงไหว-ชัน ในเพราะอันตรายเหล่านั้น สํ. 1/164. 
  เสโล … น อิญฺชติ เขาหินย่อมไม่ไหว ธมฺอ. 4/510.
• อนิญฺชมาน [น เป็น อน+อิญฺช] กค. ไม่ไหว, ไม่สะเทือน, มั่นคง. 
  อนิญฺชมาเนน … ฌายสิ ท่านมีกายมิได้สะเทือนเพ่งใจอยู่ สํ. 1/240. 
  … อนิญฺชมาโน กาเยน อภาสมาโน วาจํ … มช. 1/175.
• อิญฺชิต กค. ไหว-สั่น-เคลื่อนแล้ว.
• อิญฺชิต นป. ความไหว-สะเทือน. 
  เนว … พุทฺธานํ อตฺถิ อิญฺชิตํ ความสะเทือน มิได้มีแก่พระพุทธเจ้าทั้งหลายทีเดียว สํ. 1/149.
• อิญฺชนา อิ. อิญฺชน นป. ความไหว-สะเทือน. 
  เอสา กายสฺส อิญฺชนา นี้ ความไหวกาย ขุ. 1/294.
• อิญฺชิตตฺต [อิญฺชิต+ตฺต] นป. ภน. ความเป็นแห่งอันไหว-สะเทือน, อาการแห่ง-. 
  กายสฺส อิญฺชิตตฺตํ วา … จิตฺตสฺส อิญฺชิตตฺตํ วา สํ. 5/308.

อิญฺช ธาตุนี้ ถ้ามี สํ นำ มีรูปแลอรรถเป็นดังต่อไปนี้

• สมิญฺชติ [สํ+อิญฺช] ก. 'ไหวพร้อม,' หวั่นไหว. 
  นินฺทาปสํสาสุ น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา บัณฑิตทั้งหลาย มิได้หวั่นไหว เพราะนินทาแลสรรเสริญ ท. ธมฺอ. 4/510.
• สมฺมิญฺเชติ, สมฺมิญฺชติ [สํ+อิญฺช] ก. งอ, พับ, ไหวพร้อม. 
  สมฺมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมฺมิญฺเชยฺย พึงเหยียดแขนที่พับแล้ว หรือพึงพับแขนที่เหยียดแล้ว วิน. 5/85. มหาสมยสุตฺต สวดมนต์หน้า 68. 
  รูปนี้ ฉบับยุโรปยังมีที่เป็น สมิญฺ- อยู่บ้าง แต่ไทยไม่มีเลย.
• สมฺมิญฺชิต [จากข้างบน] กค. พับแล้ว, งอแล้ว [ที่มาข้างบน].
• สมฺมิญฺชน นป. ความพับ, ความงอ [ตรงข้ามกับ ปสารณ ความเหยียดออก]. 
  หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชน  ปสารณ ปจฺจยา เพราะเหตุแห่งอันงอเข้าแลเหยียดออก ซึ่งมือแลเท้าทั้งหลาย ทือ. 1/243-4. 
  รูปนี้ก็เหมือนกัน ฉบับยุโรปยังมีที่เป็น สมิญฺ- อยู่บ้าง.

อิฏติ, เอฏติ.

เอฏติ

ปุน เทยฺยตฺตํ อิโณติ อิจฺฉติ ปาปุณาตีติ อิณํ หนี้, 
อิณายิโก ลูกหนี้.

อิโณติ อิณํ อิณายิโก

• อิณํ หนี้, อิณายิโก ลูกหนี้, ผู้ยืม.  ศัพท์เป็นชื่อของลูกหนี้ คือ อิณายิโก ธมณฺโณ. 
  คู่กับ อุตฺตมณฺโณ ธนิโก เจ้าหนี้, ผู้ให้ยืม (อช. 470).

อินฺตเต.

อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺโท. พระอินทร์, ท้าวสักกะ.