พจนานุกรมธาตุ

• อญฺชติ การิต-อญฺชาเปติ
  อกฺขีนิ อญฺเชตวา ทาดวงตา ท. แล้ว ชาอ. 5/172.  
  ภทฺเท อิมํ เภสชฺชํ อญฺชาหีติ อญฺชาเปสิ (กล่าว) ว่า แม่มหาจำเริญ จงทา (หรือหยอด) ยานี้ แล้ว ให้ทา (หรือ ให้หยอด) แล้ว ธมฺอ. 1/19.
• อญฺชน นป. ยาทาตา (มี 5 อย่าง คือ กาฬญฺชน รสญฺชน โสตญฺชน เครุก กปลฺล) วิน. 5/44. ดู วินอ. 3/189.
  อช. 306 ว่า อญฺชน เป็นชื่อของแร่พลวง. ชรอยยาทาตานั้น จะทำด้วยแร่พลวงนี้กระมัง ถ้าเช่นนั้นก็เป็นไปกันได้
  แลได้เนื้อความของ อญฺชน เป็น 2 คือ ยาทาตา 1 แร่พลวง 1 (ข้าพเจ้าขอสารภาพ เรื่องยาทาตานั้น ยังมีความรู้ไม่พอ).
• อญชนี อิ. กระบอก หรือ หีบยาทาตา วิน. 5/44.
  อญฺชนิสลากา [อญฺชนิ+สลากา] อิ. ไม้ป้าย หรือ บ้ายยา ทาตา โบราณเรียกว่า ไม้ดามยาตา: วิน. 5/44.
• อญฺชิต กค. ทาแล้ว. 
  สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ ตา ท. อันทาดีแล้ว ชาอ. 1/121. 
  อญฺชิตกฺขา มีตาอันทาแล้ว ชาอ. 7/63.
• อพฺภญฺชติ [อภิ เป็น อพฺภ+อญฺช หรือ -ชุ] ก. ทา, ทาเฉพาะ. 
  อุณฺโหทเกน นหาเปตวา สตปากเตเลน อพฺภญฺชิ ให้อาบด้วยน้ำอุ่นแล้ว ทาด้วยสตปากเตละ แล้ว ธมฺอ. 6/275.
    (คำ สตปากเตล นั้น ยากที่จะแปลลงไปโดยส่วนเดียว  โบราณท่านแปลกันมาว่า "น้ำมันหุง 100 ครั้ง" ที่แปลเช่นนี้ ขอสารภาพด้วยความเคารพแด่ท่านโบราณเหล่านั้นว่า เฉพาะตัวข้าพเจ้าไม่เข้าใจ ไม่รู้ว่าน้ำมันอะไรหุงตั้ง 100 ครั้ง ยิ่งกว่านั้น ยังมีคำว่า สหสฺสปากเตล น้ำมันหุง 1000 ครั้ง (ชาอ. 5/192) ทำให้นึกในใจไม่เห็น เข้าใจว่า "เป็นไปไม่ได้" มากกว่า "เป็นไปได้" แลถ้าแปลเช่นนี้เป็นถูกแล้ว ก็ต้องนับว่าเกี่ยวด้วยวิทยาศาสตร์อย่างสูง แลเป็นศัพท์เฉพาะวิชา ซึ่งข้าพเจ้าแลอีกหลายคนด้วยกันไม่สามารถจะรู้จะเข้าใจ แต่อยากจะลองชักชวนท่านนักบาลีทั้งหลาย ให้ลองแปลเป็นเค้าอื่นไปบ้าง เช่นว่า น้ำมันหุงมีราคา 100 มีราคา 1000 (เอา สต. สหสฺส เป็นแสดงราคา จะ 100 อะไร 1000 อะไร เอาไว้อีกปัญหาหนึ่ง แต่คงไม่ใช่แสดงวาระ) ดังนี้จะเป็นอย่างไรบ้าง (ขอหารือ)  เรื่องใน ธมฺอ. ที่อ้างนั้น เป็นเรื่องในเรือนเศรษฐี ใช้น้ำมันหุงราคาตั้ง 100 ทา แลเรื่องใน ชาอ. นั้น เป็นเรื่องของพระราชา รับสั่งให้ใช้น้ำมันหุงราคาตั้ง 1000 ทา ซึ่งเป็นทำนองยออย่างหรูๆ ตามความคิดของคนชั้นเก่า แต่ยังมีทางที่พอจะเป็นไปได้มากกว่าแปลอย่างเดิม ทั้งนี้เพื่อว่าการแปลบาลีเป็นไทยของเรา จักได้เป็นเชิงวิชามากขึ้นกว่าความเดา หรือความตามกันไปโดยไม่รู้ว่าไปเหนือไปใต้). *
  * ทราบมาว่า น้ำมันที่เคี่ยวมากครั้งนั้นยิ่งใส ทาแล้วอาจจะซึมแทรกหรือจับผิวเป็นเงางาม เป็นความนิยมแต่โบราณกาลทางอินเดีย.
• อพฺภญฺชาเปติ [เหมือนคำบน] ก. การิต ให้ทา, ให้ทาเฉพาะ. 
  สหสฺสปากเตเลน อพฺภญฺชาเปตวา ให้ทาด้วย … ชาอ. 5/192.
• อพฺภญฺชน [จาก อพฺภญฺชติ] นป. ความทา. 
  อพฺภญฺชนาทีสุ อุปเนตพฺพํ (น้ำมัน) พึงนำเข้าไปในกิจมีอันทาเป็นต้น วินอ. 1/252.

อฏติ. 
อฏวิ, อฏวี ป่าทึบ, ดง. 
อฏยเต คมฺยเตติ อฏนิ, อฏนี แม่แคร่, เตียง.

อฏติ อฏฏํ อฏนี อฏวี

• อฏฏํ นป. อฏฏะ เป็นมาตราอย่างหนึ่ง อันมีจำนวนสูงเท่ากับ 10,000,000¹² หรือเขียนเป็นตัวเลขได้ 84 สูญ.
• อฏนี อิ. แม่แคร่เตียง.
• อฏวี อิ. ดง, ป่าใหญ่  [อฏธาตุ ทุกศัพท์ - สูจิ].

อฏฺฏเต. 
เวทนาฏฺโฏ อฏฏสฺสรมกาสิ.

อฏฺฏยติ, อฏฺเฏติ.

อฏฺเฏติ อฏฺฏยติ 

อฐติ, อณฺฐติ.

อฐติ, อณฺฐติ.

อณฺฐติ

อฑโณติ.

อฑติ.

อณฺฑติ. 
อฑิยติ นิปฺผตฺติยตีติ อณฺโฑ. ไข่.

อฑฺฑติ. 

ตามมติคัมภีร์ทางศาสนาใช้ ฏ ซ้อนตัว ทั้งหมด เช่น 
อฏฺฏติ. 
อฏฺฏยนฺติ ทุกฺขายนฺติ เอเตนาติ อฏฺโฏ. คดี, เรื่องราว, ความบีบคั้น.

อฑฺฑติ

อณฺยเต ชโน, ทุกฺเขน ชีวตีตฺยตฺโถ.

อณติ. 
พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ.

อณติ อณโก พฺราหฺมโณ

• พฺราหฺมโณ พราหมณ์. หมาย 2 นัย :
  (1) ชนจำพวกซึ่งบัญญัติตนว่าเป็นพราหมณ์ 'สาธยายมนต์' วิ. พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ. 
  บ้างว่า 'เป็นเหล่ากอของพรหม' วิ. พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ. 
  ศัพท์เป็นชื่อของพราหมณ์พวกนี้ คือ พฺราหฺมโณ โสตฺถิโย วิปฺโป โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา กมลาสนสูนุ.
  (2) พระอริยเจ้า 'ลอย หรือ ละบาป' วิ. พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ - ส.

• อณฺฑ นป. (1) ฟอง (เช่น ฟองไก่เป็นต้น) (2) อัณฑะ (ของบุรุษ). 
  กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ฟองไก่ ท. 8 ก็ดี 10 ก็ดี, 
  อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา เจาะกะเปาะฟองแล้ว วิน. 1/5.
• อณฺฑหาร แล -ก [อณฺฑ+หร] ค. ผู้นำไปซึ่งอัณฑะ, ผู้ตอน. 
  ปุริโส อณฺฑหารโก คนฺตฺวา อุพฺภเตหิ อณฺเฑหิ อาคจฺเฉยฺย  บุรุษผู้ตอน ไปแล้ว มีอัณฑะ ท. อันควักขึ้นแล้ว พึงมา มช. 2/75. (คือ จะไปตอนเขาๆ กลับตอนตัว)
• อณฺฑช [อณฺฑ+ช] ค. 'เกิดแต่ฟอง.' อณฺฑช ป. นก; ปลา. อช. 741, 624, 1079. 
  ในที่บางแห่งว่าเป็นกำเนิดงู เช่น อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, อุปปาติกา นาคา สํ. 3/207 (อณฺฑชา นาคา นาคเกิดแต่ฟอง).
• อณฺฑก ค. (ใช้เฉพาะเป็นคุณของวาจา หมายความว่าหยาบคาย เท่านั้น) ขรุขระ, ระคาย, 'ดุจฟอง.' 
  ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา วาจานั้นใด ขรุขระ (โดยไม่เกลี้ยงหู), หยาบ มช. 1/498.
• อณฺฑจฺเฉท แล -ก [อณฺฑ+เฉท] ค. 'ผู้ตัดอัณฑะ,' ผู้ตอน. 
  อณฺฑจฺเฉทา นิลญฺฉกา ผู้ตอนสัตว์ แลทำรูปพรรณสัตว์ ชาอ. 6/367-71 (ดู ลญฺฉก).

อตติ ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชรามรณาทิเภทํ, อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ อตฺตา. ตน, ผู้ไปสู่ภพ, ผู้ถึงทุกข์.

อตติ อตฺตา อตฺตภาโว อตฺตมโน

• อตฺตา ป. ตน, 
  'ถึงทุกข์เสมอ' วิ. ทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉตีติ อตฺตา  อย่าง 1 
  'เป็นที่ตั้งของมานะ' วิ. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา  อย่าง 1 
  'เสวยสุขทุกข์' วิ. สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา  อย่าง 1 - ส.
• อตฺตภาโว ป. อัตตภาพ, อาตมภาพ, รูป, ร่างกาย [อตฺต+ภาว].
• อตฺตมโน ค. ยินดี, ดีใจ, เพลิน, 
  'มีใจอันปีติโสมนัสถือเอาแล้ว' วิ. ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน. 

อต ธาตุ มีอรรถหันไปได้มาก - ส.