พจนานุกรมธาตุ

อสุณาติ อสฺสุ

• อสฺสุ น้ำตา, 'ไหล.'

อาห อาหุ อาหํสุ

ธาตุนี้ ได้จากสํสกฤต สำหรับทำตัว อาห อาหุ อาหํสุ 
ใน ปโรกฺขา วิภัตติเดียวเท่านั้น  

ดูบาลีไวยากรณ์พิเศษของผู้แต่ง เล่ม 3 อาขยาต ข้อ 26.

อํหติ คจฺฉตีติ อหิ, นิปฺปาโท งู.

อํหยติ, อํหยเต.

อหติ อหิ

• อหิ งู. 'นิปฺปาโท สมาโน อหติ'  - ส.

อฬติ วาโฬ

• วาโฬ น. เนื้อร้าย มี เสือ เป็นอาทิ; งู. 
  ค. หยาบคาย, ร้าย, ทารุณ (อ 934).

อาคเมติ อาคมยติ  สมุทาคเมติ สมุทาคมนํ  อาคมนํ อาคเมนฺโต  อาคมยมาโน

ธาตุนี้ คือ อา บุพ. คมุ ธาตุ และเป็น สุทฺธกตฺตุ ในหมวดนี้ - ส.

• สมุทาคเมติ ก. เป็นไปอยู่, เป็นไปพร้อม, '=สมฺปวตฺตติ' 
  อา. กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ  รูปธรรม อรูปธรรม อาศัยกามาวจรธรรม ท. เป็นไปอยู่ - ส. [สํ+อุ+ท+อาคมุ]
• สมุทาคมนํ กน. ความเป็นไป, ความเป็นอยู่, ความมีอยู่.

อาจเมติ อาจมยติ อาจมนํ อาจมนกุมฺภี

ธาตุนี้ คือ อา บุพ. จมุ - ส.

• อาจมนกุมฺภี หม้อชำระ, หม้อน้ำสำหรับล้าง [อาจมน+กุมภี].

อาณาเปติ. 
อาณาปนํ, อาณา อำนาจ, คำสั่ง. 

อุทาหรณ์ว่า อาณาเปติ มีมติเป็น 2 คือ 
มติของธาตวัตถะ ว่าเป็น เหตุกัตตุ ภูวาทิรูป ส่วนที่เป็นสุทธกัตตุ จุราทิรูปนั้นยังไม่พบ และ มติของสัททนีติ ว่า อาป ธาตุนี้แท้จริงก็คือ อา+ญา และรูป อาณาเปติ นี้ก็คือ เหตุกัตตุรูปของ ญา ธาตุ นั่นเอง.

• อาณาเปติ
  เสฏฺฐิธีตาปิ … ติ ชเน อาณาเปสิ แม้ธิดาเศรษฐี สั่งบังคับชนทั้งหลายไว้แล้ว ว่า … ธมฺอ. 2/166. 
  ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อาณาเปติ ภิกษุสั่ง-บังคับภิกษุว่า … วิน.1/98. 
  พฺราหฺมณสฺส กหาปเณ จ พฺราหฺมณิญฺจ อาณาเปตฺวา บังคับ (ให้ๆ) กหาปณะทั้งหลายด้วย นางพราหมณีด้วย แก่พราหมณ์ ชาอ. 5/162.
• อาณา [สก. อาชฺญา] อิ. คำสั่ง, คำบังคับ, อำนาจ. อช.354.
  ยนฺนูนาหํ อิมิสฺสา อาณาปวตฺติฏฺฐานสีมํ ปุจฺเฉยฺยํ ถ้าไฉน เราพึงถามเขตแห่งที่เป็นที่เป็นไป แห่งอำนาจของมารดานี้ 
  (อาณาปวตฺติฏฺฐาน-สถานใช้อำนาจได้) ชาอ. 5/367.
• ราชาณา [ราช+อาณา] อิ. 'พระราชอาญา.' พระโองการของพระราชา, อำนาจของพระราชา, อำนาจแผ่นดิน. 
  อิตรสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา นครา นีหราเปตฺวา ให้ลงราชอาชญาคืออำนาจแผ่นดิน แก่พราหมณ์นอกนี้แล้วให้เนรเทศจากนคร ชาอ. 5/162. 
  ราชาณาย ฉโณ กตฺตพฺโพว มหรสพจำต้องทำตามพระโองการ หรือข้อบังคับ ของพระเจ้าแผ่นดิน ธมฺอ. 2/210.
• อาณาจกฺก [อาณา+จกก] นป. 'อาณาจักร์, อาชญาจักร,' จักรคืออำนาจ. 
  มยหํ อาณาจกกํ, ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อาณาเปถ มํ ภนฺเต อาชญาจักรเป็นของข้าพเจ้า ธรรมจักรเป็นของพระผู้เป็นเจ้าทั้งหลาย ขอพระผู้เป็นเจ้า ท. สั่งหรือบังคับข้าพเจ้ามาเถิด วินอ. 1/10.
• อาณตฺติ อิ. คำสั่ง, คำบังคับ, ความสั่ง-บังคับ. 
  อาณตฺติเยว ปญฺจมี ความบังคับนั่นแล เป็นที่ครบ 5 วิน. 4/136.
  ยถาอาณตฺติยา มาเรติ ย่อมฆ่าตามคำสั่ง-บังคับ วินอ. 1/534.
• อาณตฺติก ค. ประกอบด้วย หรือ เกี่ยวด้วยความสั่ง-บังคับ.
  ฉปฺปโยคา สาหตฺถิโก อาณตฺติโก … ประโยค-ความพยายาม 6 อย่าง คือ สาหตฺถิก ประโยคประกอบด้วยมือของตน คือทำเอง 1 อาณตฺติก ประโยค … วินอ. 1/526.
• อาณาปน นป. ความสั่ง-บังคับ. 
  อาณตฺติโกติ อญฺญํ อาณาเปนฺตสฺส … ติ อาณาปนํ ความสั่ง-บังคับ ว่า … แห่งภิกษุผู้สั่ง-บังคับผู้อื่น ชื่ออาณตฺติก วินอ. 1/526.
• อาณตฺต กค. สั่ง-บังคับแล้ว. 
  อาณตฺโต อหํ ตยา ข้าพเจ้า อันท่านสั่ง-บังคับแล้ว วิน. 1/99.
• อาณาปก ค. ผู้สั่ง-บังคับ. 
  อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณ อาณตฺตสฺส ปหรณกฺขเณติ อุภเยสมฺปิ กมฺมพนฺโธ กรรมพันธ์ แม้แห่งภิกษุทั้งสอง คือ แห่งภิกษผู้บังคับ ในขณะบังคับแห่งภิกษุรับบังคับในขณะประหาร วินอ. 1/534.

[อาณ ธาตุนี้ แท้จริงก็คือ อา+ญา 'รู้ยิ่ง, รู้ชัด นั่นเอง. สก. อา+ชฺญา. 
รูป อาณาเปติ นั้นคือ การิต หรือ เหตุกตฺตุ ของ อาชานาติ ซึ่งเป็นสุทธกตตุนั้นแล.
ชานาติ อาชานาติ ออกจาก ญา-อวโพธเน (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน).
อาณาเปติ ให้รู้ชัด, สั่ง, บังคับ. แม้ อาณาปโก อาณาเปตฺวา เป็นอาทิ ก็นัยนั้น.
ปราชญ์บาลีโบราณ ท่านจะมีอธิบายของท่านอย่างไรไม่ทราบ ที่ท่านนำมาตั้งเป็น อาณธาตุ เสียตัวหนึ่งต่างหาก 
แต่เค้าที่ท่านรวมบุรพบท กับธาตุตัวหนึ่ง มาตั้งเป็นธาตุอีกตัวหนึ่งนี้ ยังมีอีกมาก ไม่เฉพาะแต่ อาณ นี้ ให้ตรวจดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน จะพบหลายแห่ง].
 

อาปติ, พฺยาปติ, 
อาปุณาติ, อาปยติ. 
อาโป น้ำ.

อาปุณาติ อาโป

• อาโป น้ำ.  ดู อพิ.

อาเปติ อาปยติ อาโป

• อาโป น้ำ.  ดู อพิ.

อาเปตีติ อาโป น้ำ

อาวติ. 
อาวิยเต ขญฺญเตติ อาวาโฏ, กาสุ หลุม.

อากาสมาสเต. 
อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ การนั่ง, ผ้าปูนั่ง. 
รตนตฺตยํ อุปาสตีติ อุปาสโก อุปาสิกา วา. 
อจฺฉติ ย่อมเข้าไป.

อาสติ อจฺฉติ อาสีโน  อาสนํ อุปาสติ อุปาสโก อุทาสีโน

• อาสนํ อาสนะ, 'สำหรับนั่ง'.
• อุปาสติ ก. นั่งใกล้, ติดตามรับใช้, เคารพ, นับถือ [อุป+อาส].
• อุปาสโก อุบาสก 'ผู้นั่งใกล้พระรัตนตรัย, ผู้นับถือพระรัตนตรัย.'
• อุทาสีโน ค. เป็นกลาง, ไม่เข้าฝ่ายใด, 'นั่งนอกพวก' [อุ+อาสีน ท อาคม].

อาสาสเต, อาสิสติ. อาสึสติ. 
อาสึสฏฺโฐ. 
อาสึสนํ, อาสึสนา ความปรารถนา, มุ่งหวัง.

อาสิสติ อาสึสนา อาสิตตฺตํ อาสึสมาโน อาสมาโน 

ธาตุนี้ คือ อา บุพ. สิสิ - ส.
อา. อาสึเสเถว ปุริโส เป็นชายควรหวังร่ำไป สุคติมาสมาโน หวังสุคติอยู่ - ส.