อาณ

• อาณาเปติ
  เสฏฺฐิธีตาปิ … ติ ชเน อาณาเปสิ แม้ธิดาเศรษฐี สั่งบังคับชนทั้งหลายไว้แล้ว ว่า … ธมฺอ. 2/166. 
  ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อาณาเปติ ภิกษุสั่ง-บังคับภิกษุว่า … วิน.1/98. 
  พฺราหฺมณสฺส กหาปเณ จ พฺราหฺมณิญฺจ อาณาเปตฺวา บังคับ (ให้ๆ) กหาปณะทั้งหลายด้วย นางพราหมณีด้วย แก่พราหมณ์ ชาอ. 5/162.
• อาณา [สก. อาชฺญา] อิ. คำสั่ง, คำบังคับ, อำนาจ. อช.354.
  ยนฺนูนาหํ อิมิสฺสา อาณาปวตฺติฏฺฐานสีมํ ปุจฺเฉยฺยํ ถ้าไฉน เราพึงถามเขตแห่งที่เป็นที่เป็นไป แห่งอำนาจของมารดานี้ 
  (อาณาปวตฺติฏฺฐาน-สถานใช้อำนาจได้) ชาอ. 5/367.
• ราชาณา [ราช+อาณา] อิ. 'พระราชอาญา.' พระโองการของพระราชา, อำนาจของพระราชา, อำนาจแผ่นดิน. 
  อิตรสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา นครา นีหราเปตฺวา ให้ลงราชอาชญาคืออำนาจแผ่นดิน แก่พราหมณ์นอกนี้แล้วให้เนรเทศจากนคร ชาอ. 5/162. 
  ราชาณาย ฉโณ กตฺตพฺโพว มหรสพจำต้องทำตามพระโองการ หรือข้อบังคับ ของพระเจ้าแผ่นดิน ธมฺอ. 2/210.
• อาณาจกฺก [อาณา+จกก] นป. 'อาณาจักร์, อาชญาจักร,' จักรคืออำนาจ. 
  มยหํ อาณาจกกํ, ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อาณาเปถ มํ ภนฺเต อาชญาจักรเป็นของข้าพเจ้า ธรรมจักรเป็นของพระผู้เป็นเจ้าทั้งหลาย ขอพระผู้เป็นเจ้า ท. สั่งหรือบังคับข้าพเจ้ามาเถิด วินอ. 1/10.
• อาณตฺติ อิ. คำสั่ง, คำบังคับ, ความสั่ง-บังคับ. 
  อาณตฺติเยว ปญฺจมี ความบังคับนั่นแล เป็นที่ครบ 5 วิน. 4/136.
  ยถาอาณตฺติยา มาเรติ ย่อมฆ่าตามคำสั่ง-บังคับ วินอ. 1/534.
• อาณตฺติก ค. ประกอบด้วย หรือ เกี่ยวด้วยความสั่ง-บังคับ.
  ฉปฺปโยคา สาหตฺถิโก อาณตฺติโก … ประโยค-ความพยายาม 6 อย่าง คือ สาหตฺถิก ประโยคประกอบด้วยมือของตน คือทำเอง 1 อาณตฺติก ประโยค … วินอ. 1/526.
• อาณาปน นป. ความสั่ง-บังคับ. 
  อาณตฺติโกติ อญฺญํ อาณาเปนฺตสฺส … ติ อาณาปนํ ความสั่ง-บังคับ ว่า … แห่งภิกษุผู้สั่ง-บังคับผู้อื่น ชื่ออาณตฺติก วินอ. 1/526.
• อาณตฺต กค. สั่ง-บังคับแล้ว. 
  อาณตฺโต อหํ ตยา ข้าพเจ้า อันท่านสั่ง-บังคับแล้ว วิน. 1/99.
• อาณาปก ค. ผู้สั่ง-บังคับ. 
  อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณ อาณตฺตสฺส ปหรณกฺขเณติ อุภเยสมฺปิ กมฺมพนฺโธ กรรมพันธ์ แม้แห่งภิกษุทั้งสอง คือ แห่งภิกษผู้บังคับ ในขณะบังคับแห่งภิกษุรับบังคับในขณะประหาร วินอ. 1/534.

[อาณ ธาตุนี้ แท้จริงก็คือ อา+ญา 'รู้ยิ่ง, รู้ชัด นั่นเอง. สก. อา+ชฺญา. 
รูป อาณาเปติ นั้นคือ การิต หรือ เหตุกตฺตุ ของ อาชานาติ ซึ่งเป็นสุทธกตตุนั้นแล.
ชานาติ อาชานาติ ออกจาก ญา-อวโพธเน (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน).
อาณาเปติ ให้รู้ชัด, สั่ง, บังคับ. แม้ อาณาปโก อาณาเปตฺวา เป็นอาทิ ก็นัยนั้น.
ปราชญ์บาลีโบราณ ท่านจะมีอธิบายของท่านอย่างไรไม่ทราบ ที่ท่านนำมาตั้งเป็น อาณธาตุ เสียตัวหนึ่งต่างหาก 
แต่เค้าที่ท่านรวมบุรพบท กับธาตุตัวหนึ่ง มาตั้งเป็นธาตุอีกตัวหนึ่งนี้ ยังมีอีกมาก ไม่เฉพาะแต่ อาณ นี้ ให้ตรวจดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน จะพบหลายแห่ง].