พจนานุกรมธาตุ

ธาเรติ ธารยติ อาธาโร อาธารโก ธมฺโม

ธมฺโม ป. ธรรม มีความหมายมากนัก;-

1. สภาพ, ธรรมดา, ความเป็นเอง  
   ดังบาลีว่า กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา.
2. ปัญญา, ความรอบรู้  
   ดังบาลีว่า สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค.
3. บุญ, กุศล  
   ดังบาลีว่า น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ.
4. บัญญัติ, การแต่งตั้ง  
   ดังบาลีว่า ปญฺญตฺติธมมา นิรุตฺติธมฺมา.
5. อาบัติ คือโทษสำหรับลงแก่ภิกษุ  
   ดังบาลีว่า ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา.
6. พระปริยัตติธรรม  
   ดังบาลีว่า อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ …
7. ใช่สัตว์ใช่บุคคล คือปรมัตถ์  
   ดังบาลีว่า ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ …
8. วิการ คือความเปลี่ยนแปลง  
   ดังบาลีว่า ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา.
9. คุณ, ความดี  
   ดังบาลีว่า ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานํ.
10. ปัจจัย, เหตุ  
    ดังบาลีว่า เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมฺปฏิสมฺภิทา.
11. สิ่งที่เกิดแต่เหตุ  
    ดังบาลีว่า ฐิตาว สา ธมฺมธาตุ ธมฺมฐิติ - ส. 
    (ชักมายังไม่สิ้นเชิง ผู้ต้องการพึงดูในที่นั้น).

ธาวติ. 
ธาวนํ การชำระ, หมดจด, การแล่นไป. 
ธาวติ ตมฺพํ อมฺพิเลน. 
ธาวติ จกฺขุนิ ชโน. 
เวเคน ธาวนฺโต, 
ตีรเมวานุธาวติ แล่นไปตามฝั่ง.

ธาวติ วิธาวติ อาธาวติ ปริธาวติ ธาวโก 

• ธาวโก ผู้วิ่งไป, ผู้แล่นไป.

ธาฬติ.

ธาฬติ

ธยติ. 
ธยนํ การทรงไว้. 
ธโย, ธาโย, เธตา ผู้ทรงไว้, เจ้าหนี้.

ธิยเต ธิโน

ธิกฺขติ.

ธิกฺขติ ธิกฺขเต

ธิมฺหติ. 
ธิมฺหามีติ นิฏฺฐุภามิ.

ธิมฺเหติ

อา. ปสฺส ธิมฺหามิ โลหิตํ ดูซิ ! ข้าพเจ้าถ่มโลหิตออก.

ธิมฺพุโณติ, ธิมฺพุโนติ. (แปลง ณ แห่ง ณุ ปัจจัย เป็น น)

เธวติ

ธิพฺพติ

ธิสติ

ธียเต. 
ธีโน.

ธวติ. 
ธวิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ธุวํ. 
ธวติ ถิรํ ภวตีติ วา ธุวํ พระนิพพาน, เที่ยง.

ธุโณติ, ธุณุเต กมฺเปตีติ ธุโต ผู้ถือธุดงค์ ฯลฯ. 
ถ้าแปลง ณ เป็น น จะมีรูปเป็น ธุโนติ, ธุนุเต

ธุโณติ ธุณาติ สํธุโณติ สํธุณาติ

ธาเวติ ธาวยติ

ธุ ธาตุนี้ เป็นไปในอรรถ คือ โธวน ล้าง, ชำระ, ซัก บ้าง - ส.

ธุนาติ ธุนนฺโต ธูโม โธนา โธโน ธูโต-ธุโต

ธุ ธาตุนี้ เป็นไปในอรรถ คือ โธวน ล้าง, ชำระ, ซัก บ้าง - ส.

• ธุนนฺโต  
  อา. ธุนนฺโต วากจีรานิ คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา 
  ข้าพเจ้าสลัดผ้ากรองเปลือกไม้ ท. เหาะไปในอัมพรในบัดนั้น - ส.
• ธูโม  ป. ธูม, ควัน มีความหมายหลายอย่าง:-
  1. ความโกรธ, ความฉุนเฉียว  
     ดังบาลีว่า โกโธ ธูโม ภสฺมนิ โมสวชฺชํ.
  2. ตัณหา, ความดิ้นรน.  
     ดังบาลีว่า อิจฺฉาธูมายิกา สตฺตา.
  3. วิตก, ความดำริ  
     ดังบาลีว่า เตน โข ปน สมเยน … ธูมายนฺโต นิสินฺโน โหติ.
  4. กามคุณ 5  
     ดังบาลีว่า รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตา.
  5. ธรรมเทศนา  
     ดังบาลีว่า ธูมํ กตฺตา โหติ.
  6. ควันไฟธรรมดา  
     ดังบาลีว่า ธูโม ปญฺญาณมคฺคิโน - ส.
• โธนา  อิ. ชื่อของปัญญา 
  ดังคำในนิทเทสว่า โธนา วุจฺจติ ปญฺญา - ส.
• โธโน  ค. ผู้มีปัญญา, ผู้ฉลาด  
  ดังบาลีว่า โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก - ส.

ธวติ ธุวํ

• ธุวํ  ค. มั่นคง, ยั่งยืน, คงที่, เที่ยง. น. พระนิพพาน, ธรรมชาติมั่นคง, 
  มีบาลีว่า ธุวญฺจ โข ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ธุวคามินี จ. ปฏิปทํ  
  ภิกษุ ท. เราจักแสดงพระนิพพานและข้อปฏิบัติให้ถึงพระนิพพาน - ส.

ธุกฺขติ.