พจนานุกรมธาตุ

ขิปติ ขิตฺตํ อุกฺขิปติ วิกฺขิปติ อวกฺขิปติ สงฺขิปติ ปกฺขิปติ นิกฺขิปติ

• อุกฺขิปติ  ก. ยกขึ้น [อุ+ขิป]  รูปอื่น อุกฺขิตฺโต อุกฺเขโป อุกฺเขปนํ.
• วิกฺขิปติ  ก. พร่าไป, ฟุ้งไป, ฟุ้งซ่าน [วิ+ขิป]  รูปอื่น วิกฺขิตฺโต วิกฺเขโป.
• อวกฺขิปติ  ก. ขว้างลง, โยนลง [อว+ขิป]  รูปอื่น อวกฺขิตฺโต อวกฺเขโป.
• สงฺขิปติ  ก. สังเขป, สั้นเข้า, หดเข้า อย่างเป็นกิริยาของจิตว่า หดหู่ [สํ+ขิป]  รูปอื่น สงฺขิตฺโต สงฺเขโป สงฺขิปนํ.
• ปกฺขิปติ  ก. สอดเข้า, บรรจุเข้า, บรรทุกเข้า, ใส่เข้า [ป+ขิป]  รูปอื่น ปกฺขิตฺโต ปกฺเขโป ปกฺขิปนํ.
• นิกฺขิปติ  ก. ตั้งลง, วางลง, ทิ้งขว้าง, ตั้งไว้, เก็บไว้ [นิ+ขิป]  รูปอื่น นิกฺขิตฺโต นิกฺเขโป นิกขิปนํ.

ขิปติ ขิปิตสทฺโท

อา. ยทา จ ธมฺมํ เทเสนฺโต ขิปิ โลกคฺคนายโก 
พระผู้อัครนายกของโลก เมื่อทรงแสดงธรรม ทรงพระกาสะในกาลใด - ส.

• ขิปิตสทฺโท  น. เสียงไอ, เสียงจาม

ขิปฺปติ ขิปฺปํ

• ขิปฺปํ  อพ. เร็ว, ด่วน, รีบ.

* สํ. กฺษิปฺ เปฺรรเณ to throw, to cast. ความว่า โยนไป. ขว้างไป.

ขิปุณาติ ขิปํ*

• ขิปํ  ส. วางคำไขว่า '=มจฺฉปญฺชโร กรงปลา’ 
  [หมายความถึงเครื่องขังปลา เช่นลอบเป็นต้นเท่านั้น หรือกินความถึง แห อวน เป็นต้นด้วย ยังทราบแน่ไม่ได้ จนกว่าจะพบที่มาอีก.]

* ในคราวพิมพ์ครั้งที่ 3 นี้ ได้ที่มาในเอกงฺคุตฺตร 20/44 
บาลีว่า เสยฺยถาปี ภิกฺขเว นทีมุเข ขิปิ อุฑฺเฑยฺย พหุนฺนํ มจฺฉานํ อหิตาย ทุกฺขาย … มโนรถปูรณี ภาค 1/523
แก้ว่า ขิปนฺติ กุมินํ อธิบายว่า เป็นเครื่องดักปลา สานด้วยจำพวกไม้ไผ่ แลเล่าถึงวิธีดักไว้ด้วย 
คำไขว่า มจฺฉปญฺชโร นี้ ท่านใช้ว่า มจฺฉพนฺธนปญฺชโร ก็มี  ดังที่ไขคำว่า กุมินํ (ดูหน้า 291).

เขเปติ เขปยติ 

* ดูเชิงอรรถหน้า 99.

ขิมฺปติ.

ขิมฺปติ

ขิลติ. 
ขิลํ ขิฬํ ความด้าน, ความกระด้าง; ที่ซึ่งปลูกอะไรไม่ขึ้น 
ขีโล หลัก, เสาเขื่อน, เดือย. 
มุทุตา มทฺทวตา อกกฺขลตา อกฐินตา.

• [กาฐินฺน ภน. ความเป็นผู้หรือเป็นของแข็ง-กระด้าง-หยาบ-หยาบคาย. 
• อกฐินตา ภน. ความเป็นผู้หรือเป็นของไม่แข็ง ฯลฯ. 
  มุทุตา มทฺทวตา อกกฺขลตา อกฐินตา ธมฺมสงคณิ 19.  สี่ศัพท์นี้ ความเหมือนกันทั้งนั้น].

เขวติ, ขิวติ. 
ขิพฺพติ, ขิพฺพนฺติ.

เขวติ

ขิพฺพติ

ขยติ, ขียติ. ขโย, ขียนํ. ขํ ความสิ้นไป, ว่าง, ฟ้า.
ขีโณติ, ขีณาติ.
ขีณา ชาติ.  ขีโณ.
คำว่า ขียติ นี้ถ้าเป็นภูวาทิคณิกธาตุให้แปลง อี เป็น อีย,
ถ้าเป็นทิวาทิคณิกะก็ลง ย ปัจจัย.

ขยติ, ขียติ.

ขียติ ขโย ขียนํ ขํ

• ขียติ  อาเทส อี เป็น อิยฺย  สัมฤทธิรูปเป็น ขิยฺยติ ได้ และ ขียนํ ก็เช่นกัน - ส.
• ขโย  ขัย, กษัย, 'สิ้น, เสื่อม' 
  เป็นชื่อของโรค หมายฝีในท้อง หรือ วัณโรคภายใน ได้ (อช. 323); 
  เป็นชื่อของมรรค ผล นิพพาน ในทางพระศาสนา โดยหมายว่า '(มรรค) เป็นเครื่องสิ้นกิเลส'  '(ผล) เป็นความสิ้นกิเลส' '(นิพพาน) เป็นที่สิ้นกิเลส'  ดังบาลีว่า ราคกฺขโย เป็นอาทิ - ส.
• ขํ  ว่าง, เปล่า, สูญ;  ฟ้า, อากาศ, '=ตุจฺฉํ=สุญฺญํ=วิวิตฺตํ-ริตฺตํ; =อากาโส'  - ส.

ขียติ-ขิยฺยติ ขยํ ขํ

• ขยํ  '=นิเวสนํ' นิเวศน์, ที่อยู่, ที่อาศัย 
  อา. ราชกฺขยํ พระราชนิเวศน์.  ยมกฺขยํ นิเวศน์ของยมราช - ส.
• ขํ  อินทรีย์มีจักษุเป็นต้น. เป็นที่อาศัยแห่งจักษุวิญญาณเป็นต้น - ส.

ขียติ-ขิยฺยติ
อา. นาคทาเนน ขียนฺติ ย่อมโกรธ  นัยหนึ่ง ย่อมเบียดเบียน เพราะให้ช้าง - ส.

ขีโณติ-ขีณาติ ขีโณ สงฺขโย

อา. 
ขีณา ชาติ สิ้นชาติ, สิ้นเกิด. 
อโยคา ภูริสงฺขโย ปัญฺญาเสื่อมเพราะไม่หมั่น - ส.

ขีลติ

ขีวติ

ขวติ. 
โขมํ ผ้าทอด้วยเปลือกไม้.

ขุนาติ, ขุนนฺติ. 
ขุโนติ, ขุนุเต. อุทาหรณ์นี้แปลง ณ เป็น น.