พจนานุกรมธาตุ

พฺยาหรติ. 
พฺยาหาโร การเล่า, การพูด.

อาหรติ พลายูนีติ อาหาโร อาหาร. 
อชฺฌาหรติ. อชฺฌาหริตพฺโพ.

ปริหรติ. 
ปริหาโร การใช้สอยประจำ, บริหาร, รักษา, หลีกเลี่ยง. 
ปริหริตุํ ปน น วฏฺฏติ.

นิหรติ, นีหรติ. 
นีหโต นำออก, ขับออก. 
นิหโต, นีหโต, นิหริตฺวา, นีหริตฺวา.

สํหรติ, 
ธนํ สํหริตฺวา.
สํหริตพฺพํ. 
สํหาโร การรวบรวม, การย่อ. 
ถ้าแปลง ห เป็น ฆ จะมีรูปเป็น สํฆรติ, สํฆริตพฺพํ. 

อปหรติ. 
อปหาโร การนำไปทิ้ง, ฉวยเอาไป.

อุปหรติ. 
เจติยสฺส อุปหารํ กโรติ.

หรติ, หรเต. 
หารี ผู้นำไป, ผู้น่าชอบใจ. 
ภารหาโร. 
รโชหรณํ. 
สพฺพโทสหโร ธมฺโม. 
หทยํ หัวใจ. 
มุตฺตาหาโร สร้อยไข่มุก. 
ภควโต จ สาสนสฺส ปติปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฏิหาริยํ ปาฏิหีรํ, ปาฏิเหรญฺจ ปาฏิหาริย์. 
เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญ อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโร วิหาร, ที่ประทับ. 
อวหาโร การลักเอา.

หริยติ

หลติ ภูมึ กสฺสโก. 
หลิยเต กสิยเต อเนนาติ หลํ. 
ภูมึ ภินฺทนฺตํ มตฺติกา ขณฺฑํ หาเลติ จาเลตีติ วา หลํ, นงฺคลํ ไถ.

หลฺลตีติ หลฺลกํ, รตฺตโสคนฺธิกํ ดอกบัวแดง.

หสติ ปหสติ อูหสติ-อวหสติ หาโส ปหาโส 
หสนํ ปหสนํ หสิตํ สิตํ การิต-หาเสติ

• อูหสติ, อวหสติ ก. หยอกเย้า, ยั่วยวน; เย้ยหยัน.  
  อา. มาตุคาโม อุปสงฺกมิตฺวา อูหสติ หญิงเข้าใกล้แล้วหยอกเย้าหรือยั่วยวน - ส. (อูหสนฺติ โบราณว่า สำรวล).
• สิตํ  น. ยิ้ม, แย้ม '=มนฺทหสนํ หัวเราะน้อยๆ.'  สิตํ นี้ คือ หสิตํ นั้นแล ลบ ห เสียเหลือแต่ สิตํ เพราะเป็นอาการครึ่งหัวเราะ.  
  อา. สิตํ ปาตฺวากาสิ* ทำความยิ้มให้ปรากฏ - ส.

* ในอรรถกถาสมนฺตปาสาทิกา ภาค 1/606 แก้ว่า หสิตํ ปาตฺวากาสีติ มนฺทหสิตํ ปาตุํ อกาสิ ปกาสยิ ทสฺเสสีติ วุตฺตํ โหติ.

หสติ
อา. อสฺสา หสนฺติ ม้าทั้งหลายร้องอยู่ - ส.

หสติ. 
หสนํ, หาโส. 
หสิตํ, วิหสิตํ, อติหสิตํ, อปหสิตํ. อุปหสิตํ การหัวเราะ. 
สิตํ บทนี้ ลบ ห.

หสฺสติ โลโก สุขา.

หสฺสติ. 
หสฺสิตวา, 
หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐ. 
หสฺสติ กถํนีโจ, มิจฺฉา กโรตีติ อตฺโถ. 
โลมหฏฺฐชาโต.

หฬติ

ชหติ วิชหติ ปชหติ วิชหนํ ชหิตุํ ชหาย 
ปหาย ปหีโน ปหานํ กมฺม-ปหียติ ปหิยฺยติ

• ปหานํ  กน. ประหาน, ความละ, ความสละ, ความปล่อย, ความวาง.

หายติ ปริหายติ ปหียติ-ปหิยฺยติ หีโน

• ปหียติ-ปหิยฺยติ  ก. กตฺตุ. เหมือนกับรูป กมฺม. ของธาตุบน พึงเข้าใจดังนี้
  ปหียติ หรือ ปหิยฺยติ (กมฺม. ธาตุบน) อันเขาละเสีย  
  ดังบาลีว่า ราโค ปหียติ ราคะ อันเขาละเสียได้. 
  เทียบ กตฺตุ. ที่มีที่มา คือ ราคํ ปชหติ ละราคะได้. 
  ส่วน ปหียติ หรือ ปหิยฺยติ (กตฺตุ ธาตุนี้) เสื่อม, สิ้น  
  ดังบาลีว่า ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา โส ปหียิสฺสติ ภัย, สะดุ้ง, และขนลุกก็ดี. นั้นจักเสื่อมสิ้นไป. ธาตุหลังนี้ ไม่มีรูปที่ใช้เป็น กมฺม.- ส.
• หีโน  ค. หีน, เลว, ทราม, ต่ำช้า.

ชหาติ, 
ชหีเต สตตํ คจฺฉตีติ หายโน ปี. 
กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ. 
ชหติ, วิชหติ. 
อายุํ ชหตีติ หายโน, สํวจฺฉโร. 
หายนฺติ ย่อมเสื่อม, 
นิหียติ, 
นิหีนเสวี. 
หีโน, หีนโก คนเลว.

หสฺสติ

* อภิธานัปปทีปิกาคาถา หน้า 774 ว่า อาลิงฺคนํ ปริสฺสงฺโค สิเลโส อุปคูหณํ หมายความว่า การสวมกอด ทั้ง 4 ศัพท์ แลมักแก้อรรถว่า อาลิงฺคิตฺวาติ อุปคุยหิตฺวา. ดังนั้น หาสุ ธาตุนี้ จึงเป็นไปในอรรถว่า สวมกอด, กอดรัด.

หิโณติ

หิโนติ คจฺฉตีติ หโย ม้า. 
หิโนติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ. 
หิโนติ ปวตฺตตีติ หิงฺคุ, รามฏฺฐํ มหาหิงคุ์. 
หิโนติ ปรํ อุปตาเปตีติ หีโน. 
เหติ หีนตฺถมคมีติ หีโน คนเลว. 
หิโนติ วทฺธตีติ หิตํ ประโยชน์เกื้อกูล, ความเจริญ. 

พึงทราบว่าอุทาหรณ์เหล่านี้ ล้วนแปลง ณ จาก ณุ ปัจจัยเป็น น ทั้งสิ้น.

หิกฺกติ กมฺม-หิกฺกเต

หิกฺเกติ หิกฺกยติ