พจนานุกรมธาตุ

สีณาติ. สิณีเต (แปลง น เป็น ณ)

เสติ, สยติ. 
เสนํ, สยนํ, เสยฺยา ที่นอน, การนอน
เสนาสนํ ที่นอนและที่นั่ง.

สํสยติ. 
สํสโย ความสงสัย. 
สํสยมาปนฺโน.

อวสฺสยติ. 
อวสฺสยนํ การหยั่งลง.

สีกติ.

สีกยติ. สีกติ. 
สีกิยเต สิจฺจเต อเนนาติ สีกโร ฟองน้ำ.

สีภเต.

สีลติ. 
สีลํ, สีลนํ ความตั้งมั่น, ปกติ.

สีเลติ, สีลยติ. 
สีลนฏฺเฐน สีลํ. 
สีลยติ อุปธาเรติ กุสลธมฺเมหิ สีลํ, 
สีลยนฺติ ภุโส ธาเรนฺติ สาธโว กุสลธมฺเม เตนาติ สีลํ, สีลนํ ศีล, ข้อศึกษา, เครื่องรองรับกุศลธรรม.

สีลติ สีลํ สีลนํ

คำไขที่ว่า สมาธิ และ อุปธารณนั้น ส. แสดงว่า สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุลีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตา กิริยาที่กายกรรมเป็นอาทิ มิได้เกลื่อนกล่นไป เพราะมีศีลดี ชื่อสมาธาน ตั้งมั่น, มั่นคง. อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมมานํ ปติฏฺฐานวเสน อาธารภาโว กิริยาที่รองรับกุศลธรรมไว้ โดยเป็นที่ตั้ง ชื่ออุปธารณ รองรับ หรือ รับกุศลไว้.  
2 อรรถนี้แสดงไว้ในวิสุทธิมรรค ปราชญ์ทั้งหลายรับรอง แต่อาจารย์อื่นๆ แสดงว่า สีล เป็นไปในอรรถ คือ สิร, สีล*, สีตล, สีล เป็นอาทิบ้าง - ส.

สีล แปลได้ 2 อย่าง:-

1. ศีล 'ตั้งมั่น, รับความดี' คือการรักษากายวาจาให้ปราศจากโทษ เช่น ศีล 5 ศีล 8 เป็นต้น. อรรถในวิสุทธิมรรคทั้ง 2 นั้นเล็งข้อนี้
2. ปกติ, ธรรมเนียม, คงที่, นิสสัย, เป็นพื้น [เฉพาะสีล=สมาธิมฺหิ]. ใช้ได้ตลอดทั้งดีทั้งชั่ว ดุจพระอริยเจ้ามีธรรมดาไม่ทำชั่ว ใช้ศัพท์ สีล ซึ่งจะแปลว่ามีความไม่ทำชั่วเป็นปกติได้ คนพาลย่อมทำชั่วเป็นปกติ ใช้ศัพท์ สีล ซึ่งจะแปลว่า มีความทำชั่วเป็นพื้น หรือ เป็นปกติได้ (อ. 178-430-1091)

* น่าจะเป็น สีส. ในวิสุทธิมรรคภาค 1/9 ว่า … สิรฏฺโฐ สีสฏฺโฐ สีตลฏฺโฐ สิวฏฺโฐ 

สีเลติ สีลยติ สีลํ สีลนํ

คำไขที่ว่า สมาธิ และ อุปธารณนั้น ส. แสดงว่า สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุลีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตา กิริยาที่กายกรรมเป็นอาทิ มิได้เกลื่อนกล่นไป เพราะมีศีลดี ชื่อสมาธาน ตั้งมั่น, มั่นคง. อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมมานํ ปติฏฺฐานวเสน อาธารภาโว กิริยาที่รองรับกุศลธรรมไว้ โดยเป็นที่ตั้ง ชื่ออุปธารณ รองรับ หรือ รับกุศลไว้.  
2 อรรถนี้แสดงไว้ในวิสุทธิมรรค ปราชญ์ทั้งหลายรับรอง แต่อาจารย์อื่นๆ แสดงว่า สีล เป็นไปในอรรถ คือ สิร, สีล*, สีตล, สีล เป็นอาทิบ้าง - ส.

สีล แปลได้ 2 อย่าง:-

1. ศีล 'ตั้งมั่น, รับความดี' คือการรักษากายวาจาให้ปราศจากโทษ เช่น ศีล 5 ศีล 8 เป็นต้น. อรรถในวิสุทธิมรรคทั้ง 2 นั้นเล็งข้อนี้
2. ปกติ, ธรรมเนียม, คงที่, นิสสัย, เป็นพื้น [เฉพาะสีล=สมาธิมฺหิ]. ใช้ได้ตลอดทั้งดีทั้งชั่ว ดุจพระอริยเจ้ามีธรรมดาไม่ทำชั่ว ใช้ศัพท์ สีล ซึ่งจะแปลว่ามีความไม่ทำชั่วเป็นปกติได้ คนพาลย่อมทำชั่วเป็นปกติ ใช้ศัพท์ สีล ซึ่งจะแปลว่า มีความทำชั่วเป็นพื้น หรือ เป็นปกติได้ (อ. 178-430-1091)

* น่าจะเป็น สีส. ในวิสุทธิมรรคภาค 1/9 ว่า … สิรฏฺโฐ สีสฏฺโฐ สีตลฏฺโฐ สิวฏฺโฐ 

สวติ. สุโณติ.

ปติสฺสวติ. 
ปติสฺสโว การรับรอง, การตอบรับ. 
ปติสฺสวทุกฺกฏํ อาบัติทุกกฎเพราะรับคำ.

สวติ. สุโณติ, สุณาติ, สุณุเต. 
ปรํ สุนนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ปรสุ ขวาน.

วิสฺสวติ. 
วิสฺสุโต ผู้มีชื่อเสียง.

สวติ สนฺทตีติ โสโต. 
สีฆโสตา นที น้ำกระแสเชี่ยว. 
อตฺเถ สวติ ชเนตีติ สุตฺตํ พระสูตร, สสฺสมิว ผลํ สวตีติ วุตฺตํ โหติ. 
สวนํ การไหล.

สุโณติ, สุณาติ, สุณุเต. 
อภิสโว การเชื่อม, ต่อ, เบียดเบียน. 
สวนํ การฟัง. 
สาวโก ผู้ฟัง. 
ลงการิตปัจจัย เป็น สาเวติ, สาวยติ.

สวติ ปสวติ ปสุโต สูโต 

• ปสวติ  ประสบ, ได้ 'ถึงแท้' [ป+สุ] ดุจ เวรํ ปสวติ ประสบซึ่งเวร (ธรรมบท อ.).
• ปสุโต  ปสุต, ขวนขวาย, แสวงหา, ตั้งใจ [ป+สุ].
• สูโต  '=ทูโต' ทูต, 'ผู้ไป' หรือ ผู้ที่เขาส่งไป' 
  อา. เทวสูโต จ มาตลิ - ส. (?)

สวติ อาสโว

• อาสโว  อาสวะ [อา+สุ] 'ไหลทั่ว'
  1. น้ำเมา ชนิดที่ไม่ได้กลั่น เป็นของหมักดอง
  2. อุบาทว์, อันตราย
  3. กิเลสลามกธรรม มีกามาสวะเป็นต้น (อ.986).

สุติ

* [ธาตุนี้] ทาง สํ. มีว่า สู เปฺรรเณ to excite, to impel.

สุโณติ สุณาติ

* [ธาตุนี้] ทาง สํ. มีว่า สู เปฺรรเณ to excite, to impel.
** อภิสโว นาม ปีฬนํ พนฺธานํ สนฺธานํ สณฺหนํ วา - ส.

สุนาติ ผรสุ

• ผรสุ  ขวาน, 'เครื่องประหารสิ่งอื่น หรือคนอื่น' 
  วิ. ปรํ สุนนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ผรสุ - ส.  [ปร+สุ  อาเทส ป เป็น ผ].

สุโณติ สุณาติ สุณํ สุณนฺโต สุณิตฺวา สุตฺวา 
ปฏิสฺสุณิ ปจฺจสฺโสสิ อสฺโสสิ โสสฺสติ สุสฺสูสติ สุสฺสูสํ 
สาวโก โสโต โสตํ สวนํ สุตํ สุติ สุตวา โสโณ 
การิต-สาเวติ สาวยติ กมฺม-สุยฺยติ สูยติ

• ปฏิสฺสุณิ ปจฺจสฺโสสิ  ก. รับคำ, ตอบรับ, รับรอง, เห็นด้วย [ปฏิ+สุ]  รูปนาม ปฏิสฺสโว.
• อสฺโสสิ  ก. ได้ฟังแล้ว (อ ต้นธาตุ).
• โสสฺสติ  '=สุณิสฺสติ' จักฟัง (ภวิ.).
• สุสฺสูสํ  ส. แสดงว่า เป็นลักษณะแห่ง อพฺภาโส ซ้ำกัน, ซ้อนสองชั้น คือ ธาตุ สุ 2 ตัวซ้อนกัน เท่ากับ 'ฟังฟัง'  หมายความว่าฟังอย่างตั้งใจจริง, ฟังอย่างดีที่สุด, ฟังโดยมีความเชื่อถือ ไม่สักแต่ฟังเฉยๆ   เทียบ มุนิ-ปราชญ์ มุนิมุนิ=จอมปราชญ์ (ดู มุน).  สุสฺสูสา ภริยา เมียผู้เชื่อฟัง, เชื่อถ้อยฟังคำ.
• สาวโก  สาวก, ศิษย์, 'ฟังคำสอน' 
  วิ. ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ สาวโก.  ศัพท์ที่เป็นปริยายกัน คือ สาวโก อนฺเตวาสิโก สิสฺโส - ส.
• โสโต โสต แปลได้หลายนัย:-
  1. โสต, หู  
     ดังบาลีว่า โสตายตนํ. โสตธาตุ. โสตินฺทริยํ.
  2. โสตวิญญาณ ความรู้ทางหู  
     ดังบาลีว่า โสเตน สทฺทํ สุตฺวา.  (ข้อ 1 หมายเฉพาะ มํสโสต อวัยวะที่มีหน้าที่ฟัง ไม่เกี่ยวกับความรู้สึก ดุจคนหลับมีมํสโสตคงที่ แต่วิญญาณลงสู่ภวังค์ จึงไม่สำเร็จการได้ยิน.  ข้อ 2 หมายวิญญาณซึ่งแล่นทางหู).
  3. ทิพยโสตญาณ  ความรู้พิเศษชนิดหนึ่งเกิดในจิต ให้สำเร็จดุจได้ยินด้วยโสตทิพย์ (โสตทิพย์ เป็นของเทพดา) อย่างเดียวกับ ทิพยจักษุญาณ ซึ่งเป็นวิทยาของท่านผู้บรรลุอภิญญา  
     ดังบาลีว่า ทิพฺพาย โสตธาตุยา.
  4. กิเลส  
     ดังบาลีว่า ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ.
  5. สายน้ำ, กระแสน้ำ  
     ดังบาลีว่า  อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ โสเตน วุยฺหมานํ.
  6. พระอริยมรรค  
     ดังบาลีว่า อริยสฺเสตํ อาวุโส อฏฺฐงฺคิกมคฺคสฺส อธิวจนํ ยทิทํ โสโต.
  7. จิตฺตสนฺตติ ความสืบต่อแห่งจิต  
     ดังบาลีว่า ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโภจฺฉินฺนํ* อิธ โลเก ปติฏฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฏฺฐิตญฺจ - ส.
• สุตํ  สุต แปลได้หลายนัย:- (มีอุปสัคนำบ้าง ไม่มีบ้าง).
  1. ไป  
     ดังบาลีว่า เสนาย ปสุโต (ปสุโต=คจฺฉนฺโต)
  2. ปรากฏ, แจ่มแจ้ง  
     ดังบาลีว่า สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต (สุต=วิสฺสุต).
  3. ชุ่ม, เปียก  
     ดังบาลีว่า อวสฺสุตา, อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส (อวสฺสุตสฺส=ตินฺตสฺส).
  4. ขยัน, ขวนขวาย  
     ดังบาลีว่า เย - ฌานปสุตา ธีรา (ปสุตา=อนุยุตฺตา).
  5. สร้างสม, ก่อสร้าง  
     ดังบาลีว่า ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ (ปสุตํ=อุปจิตํ).
  6. เสียง, 'อารมณ์ที่ฟัง'  
     ดังบาลีว่า ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ.
  7. ฟัง, สดับ  
     ดังบาลีว่า พหุสฺสุโต สุตธโร สุตสนฺนิจโย - ส.
• โสโณ  สุนัข, 'ฟังคำเจ้าของ'  
  วิ. สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณ.  
  ศัพท์เป็นชื่อของสุนัข คือ สุนโข สารเมยฺโย สูโน สุโณ กุกฺกุโร โสโณ สุวาโณ สุวาโน สาลูโร มิคฑํสโก สา สุนี เหล่านี้ สุนัขตัวผู้.  สุนขี กุกฺกุรี สี เหล่านี้ สุนัขตัวเมีย - ส.

* ในสัมปสาทนียสูตร ทีฆนิกาย 11/114 เป็น อพฺโพจฺฉินฺนํ ถูกกว่า  เพราะสุมังคลวิลาสินี ภาค 3/95 แก้ไว้ว่า อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ ทฺวีหิปิ ภาเคหิ อจฺฉินฺนํ.

สุกติ. 
โสกติ มนาเปน คจฺฉตีติ สุโก, สุกี นกแก้ว