พจนานุกรมธาตุ

ปกโรติ อุปกโรติ ปฏิกโรติ ปฏิสงฺขโรติ สงฺขาโร ปริกฺขาโร ฯเปฯ

(ธาตุนี้ ตั้งแยกมาจากธาตุต้น เพื่อให้เห็นเฉพาะที่ประกอบด้วย อุปสัค นิบาต)

• ปกโรติ  ก. 'ทำทั่ว,' แต่งขึ้น, ปรุงขึ้น, ร้อยกรอง [ป+กร]  รูปนาม ปกรณํ ปกรณ์, คัมภีร์.
• อุปกโรติ  ก. อุดหนุน, เกื้อกูล, อุปการ [อุป+กร]. รูปนาม อุปกาโร อุปกรณํ.
• ปฏิกโรติ  ก. ตอบแทน, 'ทำคืน' [ปฏิ+กร] รูปนาม ปฏิกาโร.
• ปฏิสงฺขโรติ  ก. ซ่อมแซม, ทำให้ดีดังเก่า [ปฏิ+สํ+กร] รูปนาม ปฏิสงฺขรณํ ปฏิสังขรณ์ 'กลับแต่งขึ้น.'
• สงฺขาโร  น. สังขาร, 'ปรุงขึ้น, แต่งขึ้น' [สํ+กร]. 
• ปริกฺขาโร  น. บริกขาร, 'ทำรอบ' '[ปริ+กร] แปลได้ 3 อย่าง:-
  1.  คู, 'เครื่องล้อม' '=ปริวาโร' ดังบาลีว่า นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ แวดล้อมเป็นอย่างดี (ครบครัน) ด้วยเครื่องแวดล้อมเมือง ท. 
  2. เครื่องประดับ, อลังการ '=อลงฺกาโร' ด้งบาลีว่า รโถ เสตปริกฺขาโร รถมีเครื่องประดับขาว. 
  3. เครื่องใช้เล็กๆ น้อยๆ ของบรรพชิต เช่นบาตร เป็นต้น (หรือดังที่เรียกว่า บริกขาร 8 คือ สบง จีวร สังฆาฏิ บาตร มีดตัดเล็บ เข็ม รัดประคด ผ้ากรองน้ำ) '=สมภาโร' ด้งบาลีว่า ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา* บริกขารสำหรับชีวิต อันบรรพชิตควรรวบรวมไว้ - ส.

* สมุทาเนตพฺพาติ สมาหริตพฺพาติ อตฺโถ.

กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, กยิรติ สงฺขโรติ อภิสงฺขาโร.
ในกัมมรูปเป็น กรียติ, กริยฺยติ, กยฺยติ, กยิรติ.
ในเหตุกัต. กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยติ.

กีโณติ, กิณุเต หึสตีติ กรุณา ความสงสาร.
กิโณนฺติ เอตฺถาติ กาโร เรือนจำ.
กรเภทโก โจรผู้ทำลายเรือนจำแล้วหนีไป.
ตณฺหงฺกโร.

กรณฺฑิตพฺโพ ภาเชตพฺโพติ กรณฺโฑ ผอบ.

• กรณฺฑ ป. นป. 
  1. ตะกร้า, หีบ, ผอบ, ขวด (ตลับ เช่น รัตนกรัณฑ์) อช.317 
  2. คราบงู, กรณฺฑกกณฺณิกํ กุเฎ ปกฺขิปิตฺวา ธมฺอ. 5/16 (ในที่นี้ฉบับยุโรปเป็น กรณฺฑ-). 
     ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺย คนพึงฉุดงูออกจากคราบ ที. 1/99. 
     กรณฺฑ=อหิกญฺจุก คราบแห่งงู ทีอ. 1/275.
• กรณฺฑก ป. ตะกร้า, หีบ, ผอบ, ขวด. 
  นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก หีบแห่งผ้าอันย้อมสีต่างๆ ท. มชฺ. 1/382.
  วิลิวกรณฺฑก ตะกร้าจักสาน, หีบจักสาน. ทีอ. 1/275.

กรณฺฑิตพฺโพ ภาเชตพฺโพติ กรณฺโฑ ผอบ.

กลติ กลา กาโล

• กลา  ส่วน, เสี้ยว (=อวยโว=โสฬสาทิภาโค ส่วน 16 เป็นต้น) - ส.
• กาโล  กาล, เวลา, 'นับ' วิ. กลิตพฺโพ สงขาตพฺโพติ กาโล - ส. (ดูต่อไป*)

* คือดูธาตุต่อจากนี้: กล เขเป (อปฺปกรเณ), กล คติ; สงฺขาเนสุ

กาเลติ กาลยติ กาโล

• กาล หมาย 2 นัย:-

1. กาล, เวลา, ('ให้อายุสิ้นไป' ดังบาลีว่า กาโล ฆสติ ภูตานิ เวลากินสัตว์ ท.
2. มัจจุ, ความตาย 'ให้ชีพลิ้นไป' ดังบาลีว่า กาลกโต อันความตายทำแล้ว หรือ ตายแล้ว (กาเลน มจุจุนา กโต นาสิโต กาลกโต) - ส. (ดู มร)

กาเลติ กาลยติ กลา กาโล

กาเลติ สตฺตานํ อายุ เขเปตีติ กาโล,
อภิณฺหํ คจฺฉติ วา กลิตพฺโพ สงฺขาตพฺโพติ กาโล เวลา.
กาลยติ ชีวิตํ เขเปติ วินาเสตีติ กาโล ความตาย.
กโต กาโล เยนาติ กาลกโต ผู้ตาย.

กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ, กลา โสฬสโม ภาโค ส่วนที่ 16.
กลฺโล, กลฺลํ เวลาเช้า, ใกล้รุ่ง.

กลติ.

กลนฺทติ กลนฺทโก

• กลนฺทโก  กระรอก, กระแต.

กลนฺทติ.
กลนฺทโก กระรอก, กระแต.

กลพฺยติ, กลวฺยติ.

กลหติ กลโห

• กลโห ความทะเลาะ, วิวาท, 'น่าเกลียด.'

กลหติ.
กลโห.
กลิยติ ปรมิยติ อเนน สูรภาวนฺติ กลโห. การทะเลาะวิวาท, การชกต่อย.

กลินฺทติ

กลินฺทติ.

กลฺลติ

กลฺลติ, กลฺลเต โลโก.
วาตเวเคน สมุทฺทโต กลฺลติ นทตีติ กลฺโลโล, มหาวีจิ. คลื่นใหญ่.

กวติ

สนฺตํ กวติ วณฺเณตีติ กวิ. กวี, นักประพันธ์.

กสติ-กสฺสติ กสฺสโก อากาโส

• กสฺสโก  '=กสิการโก' ชาวนา, 'ผู้ไถ, หรือ ทำการไถ' - ส.
• อากาโส  '-นภํ, ฟ้า, อากาศ, 'ไถไม่ได้ หรือ ไม่อาจไถ' 
  วิ. ตํ หิ น กสฺสตีติ อากาโส กสิตุํ วิเลขิตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ - ส.
  ศัพท์เป็นชื่อของอากาศ คือ อากาโส อมฺพรํ อพฺภํ อนฺตลิกฺขํ อฆํ นภํ เวหาโส คคนํ เทโว ขํ อาทิจฺจปโถ ตาราปโถ นกฺขตฺตปโถ รวิปโถ เวหาสยํ วายุปโถ อปโถ อนิลญฺชสํ - ส.