พจนานุกรมธาตุ

โมทติ, ปโมทติ. 
มุทา, มุทิตา, สมฺโมทนํ ความยินดี. 
โมทนฺติ กีฬนฺติ เอตฺถ อุกฺกาทโยติ มุทุ ความละเอียดอ่อน. 
มุทติ ภกฺขตีติ มจฺโฉ ปลา

โมทติ ปโมทติ สมฺโมทโก มุทิตา มุทา

• มุทิตา  มุทิตาจิต คือเห็นเขาได้ดีแล้วไม่ริษยา พลอยรื่นเริงกับเขา.

โมเทติ โมทยติ

มุนาติ. 
โมนํ ความรู้, ญาณ. 
น โมเนน มุนิ โหติ. 
โย มุนาติ อุโภ โลเก ชานาตีติ มุนิ ผู้รู้. 

ในอาขยาตต้องลบที่สุดธาตุเสมอ. 

อนึ่ง ในสัททนีติ ว่าเป็น คติยํ, ภู. เช่น มุนติ.

มุนติ

มุนาติ โมนํ มุนิ

• โมนํ  โมน หมายความเป็น 2 นัย:-
  • =ญาณํ ความรู้ หรือปัญญา (โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาตํ มคฺคญาณโมนํ)  
    ดังบาลีว่า อหํ โมเนน โมนิสฺสํ เราจักรู้ได้ด้วยญาณ.
  • =ตุณฺหีภาโว ดุษณีภาพ, ความนิ่ง  
    ดังบาลีว่า น โมเนน มุนิ โหติ จะเป็นนักปราชญ์เพราะนิ่งก็หาไม่ - ส.
• มุนิ  มุนี, นักปราชญ์ 'ผู้รู้' 
  วิ. มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิ ฯลฯ 
  มุนิ เป็นธาตุนี้ก็ได้ เป็น มุ ธาตุ ก็ได้ (ดู มุ). 
  มุนิ เป็นชื่อของนักปราชญ์ทั่วไป ตั้งแต่ต่ำจนสูงสุด แม้ในศาสนาเป็นพระนามของพระพุทธเจ้าก็ได้ ดังคำของพระสารีบุตรว่า "มุนีติ วุจฺจติ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ" 
  ถ้าใช้ซ้อนกัน เป็น มุนิมุนิ ต้องหมายปราชญ์อย่างเอกในโลก มีคนเดียวในศาสนา มุนิมุนิ เป็นพระนามพระพุทธเจ้าแท้ จะหมายแม้พระปัจเจกพุทธเจ้าก็ไม่ได้ แปลว่า จอมปราชญ์ - นัย ส. (เทียบใน สํสกฤต ราชราชา 'พระราชาของพระราชา' คือ ราชาธิราช หรือ เอมเปอเรอ emperor).

มุพฺพติ

มุพฺพติ พนฺธติ เอตฺถาติ มุทฺธา, มตฺถกํ ศีรษะ.

มุรติ รุกฺขํ ลตา. 
มุริยเต มุรโต วา ชายเตติ มุรโช, มุทิงฺโค กลอง, ตะโพน. 
มุรชผโล ต้นขนุน. 
มุรริปุ วิษณุเทพ ปรปักษ์ของอสูร.

มุรติ มุโร โมโร

• มุโร โมโร  นกยูง (ทั้ง 2 ศัพท์).

โมลยติ รุกขํ โลโก.

มุสติ, โมสติ. มุสฺนาติ โจเรตีติ โมโส ขโมย, โจร.

มุสฺสติ วิปกฺขํ จาตุโร คนฉลาด.

มุสติ, ปมุสฺสติ. 
โมสติ หึสตีติ มุสโล สาก. 
สมฺโมโส ความหลง. 
มุฏฺฐสฺสติ, มุฏฺฐสฺสจฺจํ

มุสติ มุสนํ มุสโล-ลํ

• มุสนํ  กน. การลัก, เป็น ค. ก็ได้. 
  อา. ทุทฺทิกฺโข จกฺขุมูสโน* - ส.
• มุสโล-ลํ  ป. นป. สาก, ตลุมพุก.

* ใน มหาสุทสฺสนสูตร 10/211 มีบาลีว่า ธมฺโม ปาสาโท ทุทฺทิกฺโข อโหสิ มุสติ จกฺขูนิ. สุมงฺคลวิลาสินี ภาค 2/307 แก้ว่า ทุกฺทิกฺโข อโหสีติ ทุทฺทิกฺโข ปภาสมฺปตฺติยา ทุทฺทโสติ อตฺโถ.  มุสตีติ หรติ ผนฺทาเปติ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐาตุํ น เทติ. ท่านคงจะเอาเค้าความนี้ผูกเป็นคาถาชมปราสาทไว้ในคัมภีร์ไหนเป็นแน่.

มุสฺนาติ

• มุสฺสติ
  สติ มุสฺสติ สติย่อมเผลอ. ที. 1/19-1/25 ไทยเป็น ปมุสฺสติ (ดูต่อไป). 
  มุสฺสเตวาปิ สาสน์ แม้คำสั่งสอน ย่อมหายไปทีเดียว คือ บุคคลนั้นลืมคำสั่งสอน มหานิทฺเทส 133-5, มุสฺสติ-นสฺสติ อ. 1/335.
• มฺุฏฺฐ [จาก มุสฺสติ] กค. เผลอ-ลืมแล้ว. 
  มุฏฺฐสจฺจํ ความเป็นผู้มีสติเผลอแล้ว  เป็น อสํวร อย่าง 1 ใน 5 อย่าง คือ อสฺสทฺธา ความไม่เชื่อ อกฺขนฺติ ความไม่อดทน โกสชฺชํ ความเกียจคร้าน  มุฏฺฐสจฺจํ แล อญฺญาณํ ความเขลา-โง่ ธมฺอ. 8/493.
• สมฺโมส [สํ+มุส] กน. ความหลงลืม. สติยา สมโมสา … เพราะความหลงลืมแห่งสติ ที. 1/25.
• ปมุสฺสติ [ป+มุส] ก. เผลอ, หลงลืม. (ดูที่มาข้างบน).
• ปมฺุฏฺฐ [จาก ปมุสฺสติ] กค. ลืม-เผลอ-หลงลืมแล้ว. 
  ปมฺมฺุฏฺฐา น อาภโต สามิ สามี ฉันลืมไป (ไฟ) ไม่ได้เอามา ชาอ. 5/376 
  ในที่นี้เป็น ปมฺ- แต่เท่าที่พบเป็น ป- โดยมาก
• ปริมุสฺสติ [ปริ+มุส] ก. หลงลืม, หายไปหมด. ตมฺปิ มุสฺสติ ปริมุสฺสติ แม้คำสั่งสอนนั้น ย่อมหายไป หายไปหมด มหานิทฺเทส 134, =อาทิโต นสฺสติ อ. 1/335.
• ปริมุฏฺฐ [จาก ปริมุสฺสติ] กค. เผลอแล้ว, หลงลืมแล้ว, หายไปหมดแล้ว 
  ปริมุฏฺฐา ปณฺฑิตาภาสา ผู้มีท่า-เค้า-โฉม ดังบัณฑิตทั้งหลาย (ไม่ใช่บัณฑิตแท้ เป็นบัณฑิตเทียม) เป็นผู้เผลอแล้ว ชาอ. 5/345-7 อ. ว่า ปริมุฏฺฐา=มุฏฺฐสฺสติโน.
     คำ. ปณฺฑิตาภาส นั้น น่าวินิจฉัยอยู่ แยก ปณฺฑิต+อาภาสๆ  แยก อา+ภาสุ-ทิตฺติยํ (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน)
  ภาสุ ธาตุนี้ อุปสัคที่ประกอบโดยมาก (เท่าที่พบ) คือ อว หรือ โอ เป็น โอภาสติ โอภาโส  (อา ไม่ใคร่ใช้กับ ภาสุ). ส่วน อา มักประกอบกับ ภา=ทิตฺติยํ (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน) เป็น อาภา เป็นต้น.  ดังนั้น เมื่อมี อา ประกอบกับ ภาสุ เข้า จึงมักจะให้หลงไปอื่น. อาภาส ตามอักษร ว่า 'สว่างทั่ว' ตามความว่า ท่า, เค้า, โฉม (ไม่ใช่รัศมี).
  อาภา หมาย รัศมี แท้. อาภาส มีที่ใช้ในที่อื่นอีก ที่พระพุทธองค์ทรงแสดงกรรม 4 อย่าง คือ อภพฺพํ อภพฺพาภาสํ กรรมไม่ควร-ไม่ชอบ (อกุศล) ทั้งท่าก็ไม่ควร 1 อภพฺพํ ภพฺพาภาสํ กรรมไม่ควร แต่ท่าควร 1 ภพฺพญฺเจว ภพฺพาภาสญฺจ กรรมควร ทั้งท่าก็ควร 1 ภพฺพํ อภพฺพาภาสํ กรรมควรแต่ท่าไม่ควร 1 มช. 3/367.
     คาถาว่า ปริมุฏฺฐา ปณฺฑิตาภาสา ฯล ฯ. นั้น มีในชาอ. ดังอ้างข้างบน (ปณฺฑิตาภาสา แก้ว่า ปณฺฑิตสทิสา คนเช่นบัณฑิต, แม้นบัณฑิต) แห่ง 1  แลใน อุทาน ขุ. 1/137 อีกแห่ง 1  ในที่นี้แก้ว่า ปณฺฑิตปฏิรูปกา คนเทียมบัณฑิต หรือ บัณฑิตเทียม (อุทานอ. 403.) ข้าพเจ้าเคยลงพิมพ์พระคัมภีร์อุทานแปล เมื่อ พ.ศ. 2469 คำ ปณฺฑิตาภาสา ในที่นั้นแปลไว้ผิด (แปลไว้ราว 15-6 ปีมาแล้ว) ขอบอกแก้ไว้ในที่นี้ด้วย อันความรู้ย่อมไม่สั้นสุด พบใหม่ ได้หลักฐานใหม่ ย่อมดีขึ้นกว่าเก่าเสมอ.

มุยฺหติ สํมุยฺหติ ปมุยฺหติ โมโห โมมูโห มุฬฺโห ปโมหโก การิต-โมเหติ

• สํมุยฺหติ ปมุยฺหติ  ก. ลุ่มหลง [สํะ ป+มุห].
• โมโห  โมห, ความหลง. ความเขลา, ความโง่.
• โมมูโห  โมมูห, ความหลงใหล, '=มหามุฬโห หลงใหญ่, หลงเลอะ' - ส.
• ปโมหโก  ผู้ทำให้หลง.

มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, ปมุยฺหติ. 
โมโห, มุฬฺโห, สมฺมุฬฺโห, มุยฺโห ความหลง. 
โมมูหํ จิตฺตํ. 
สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา.

มวติ. 
มูโค, มูโก คนใบ้. 
มูคปกฺขชาตกํ. 
มุนาติ จิตฺตนฺติ มุนิ. (ทำเป็นรัสสะ)

มูลติ ติฏฺฐติ เอตฺถ เอเตนาติ มูลํ.

มูลยติ สาขางฺกุราทโย โรเปติ ชเนตีติ มูลํ รากไม้. 
มูลยติ เกทารํ นา, ไร่. 
มูลยติ ธญฺญํ ข้าวเปลือก.

มูลติ มูลํ ปาทมูลํ ปาทมูลิโก

• มูลํ  มีความหมาย 3 นัย:-
  • ราก, ต้นเดิม, เค้าเดิม, มูลเดิม, 'งอก; ที่อาศัย.' 
    วิ. มูลยติ รุหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํ ฯลฯ  
    ดังบาลีว่า มูลานิ อุทฺธเรยฺย - ส.
  • อสาธารณเหตุ, เหตุเฉพาะ  
    ดังบาลีว่า โลโภ อกุสมูลํ.
  • ที่ใกล้, ใกล้เคียง, (=สมีป)  
    ดังบาลีว่า ยาว … ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตฺตาวตา รุกฺขมูลํ - ส.
• ปาทมูลํ  บาทมูล, เท้า, โคนเท้า, ใกล้เท้า [ปาท+มูล].
• ปาทมูลิโก  ป. คนใช้สนิท, คนรับใช้ใกล้ชิด, 'อยู่ใกล้เท้า.'  
  ปาทมูลิกา อิ. ภรรยา, นางบำเรอ, หญิงคนใช้สนิท 
  อา. ปาทมูลิเกหิ สทฺธึ มนฺเตสิ ปรึกษากับคนใช้สนิท ท. (สํกิจฺจชาตก).

มูเลติ มูลยติ มูลํ 

• มูลํ  มีความหมาย 3 นัย:-
  1. ราก, ต้นเดิม, เค้าเดิม, มูลเดิม, 'งอก; ที่อาศัย.' 
     วิ. มูลยติ รุหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํ ฯลฯ  
     ดังบาลีว่า มูลานิ อุทฺธเรยฺย - ส.
  2. อสาธารณเหตุ, เหตุเฉพาะ  
     ดังบาลีว่า โลโภ อกุสมูลํ.
  3. ที่ใกล้, ใกล้เคียง, (=สมีป)  
     ดังบาลีว่า ยาว … ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตฺตาวตา รุกฺขมูลํ - ส.