พจนานุกรมธาตุ

ญมติ

ญาปยติ. อุทาหรณ์นี้มาในคัมภีร์โลกียะ.

ญาติ ย่อมรู้. 
ญายติ, เญยฺย. 
ชญฺญา. 
ชานาติ, นายติ, วินายติ, ชานาติ, ชานนฺติ, ชาเนยฺย. 
ปญฺญา, วิญฺญาณํ, สญฺญา, ญตฺติ การบอกให้รู้. 
อมฺหากํ อพฺภนฺตโรติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาติ ญาติ.

ญตฺติ ย่อมฆ่า, ลับ, ยินดี. 
มนํ อาภุโส เญติ โตเสตีติ มนุญฺญํ. 
กํ ปุริสํ ญาติ ตุสฺสติ เญติ โตเสตีติ วา กญฺญา นางสาวน้อย, หญิงสาว.

ญาติ อญฺญาติ ญาติ ญาตโก อญฺโญ อญฺญา 
ญตฺติ ปญฺญตฺติ สญฺญา ปญฺญา วิญฺญาณํ

• อญฺญาติ  ก. ตรัสรู้, 'รู้ทั่วถึง' [อา+ญา].
• ญาติ ญาตโก  น. ญาติ, ญาตก์, พี่น้อง. 'รู้ว่าพวกของเรา.'
• อญฺโญ  น. คนโง่, คนเขลา, ไม่รู้อะไร, [อ+ญา] '=อวิทฺวา, พาโล'*  - ส.
• อญฺญา  อิ. พระอรหัตตผล, 'ตรัสรู้ รู้ทั่วถึง' [อา+ญา].
• ญตฺติ  อิ. ประกาศ, "บอกให้รู้, บอกให้เข้าใจกัน.'
• สญฺญา  อิ. สัญญา, ความจำ, ความหมาย [สํ+ญา].
• วิญฺญาณํ  นป. วิญญาณ, จิต, ใจ, 'รู้ชัด' [วิ+ญา). ก ;

* ในปรมตฺถทีปนี อรรถกถา อิติวุตฺตก ว่า อตฺตโน หิตาหิตํ น ชานาตีติ อญฺโญ อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถ.

ญตฺติ มนุญฺโญ

• ญตฺติ  นี้รูปกิริยา '=มาเรติ ให้ตาย, ฆ่า' '=โตเสติ ให้แช่มชื่น;' '=นิเสติ ลับ' ตามควรแก่อรรถ.
  รูป ญตฺติ ที่เป็นกิริยานี้ เหมือน วตฺติ ย่อมกล่าว ซึ่งเป็นกิริยา ได้ในคำว่า วตฺติ เอตายาติ วาจา - ส.
  • มนุญฺโญ  ค. ดี ประเสริฐ, เลิศ, งาม, 'ทำใจให้แช่มชื่นยิ่ง' วิ. มนํ อา ภุโส โตเสตีติ มนุญฺโญ - ส.

ชานาติ-ญายติ-นายติ ชญฺญา เญยฺโย-ยา-ยํ

ญา ในหมวดนี้ อาเทศเป็นได้ 3 รูป ดังข้างบน* มีอรรถเป็นอย่างเดียวกัน.
รูป ชานาติ อันต้นนั้น แปลงรูปเป็นอื่นๆ ไปได้อีกมาก เช่น ชานนํ ชานโก ชานนฺโต ชานมาโน ชานิตฺวา ชานิตุํ เป็นต้น

• ชญฺญา  ก. พึงรู้ (สตฺ. ประถมบุรุษ).
• เญยฺโย-ยา-ยํ  ค. ควรรู้.

* ส. สูตร 950 ว่า ญาสฺส ชาชนฺนา อาเทศ ญา ธาตุ เป็น ชา เป็น ชํ เป็น นา.

ฏงฺเกติ, ฏงฺกยติ วิทาเรติ ปาสาณํ เอเตนาติ ฏงฺโก, ปาสาณทารโณ เครื่องมือเจาะหิน, สิ่ว.

ฏงฺเกติ, ฏงฺกยติ วิทาเรติ ปาสาณํ เอเตนาติ ฏงฺโก, ปาสาณทารโณ เครื่องมือเจาะหิน, สิ่ว.

ฏลติ

เฏกติ, ฏีกติ. 
ฏิกียติ ชานิยติ อฏฺฐกถายตฺโถ เอตายาติ ฏีกา วาจาเป็นเครื่องกำหนด, หนังสือที่อธิบายอรรถกถา.

เฏกติ ฏีกา

• ฏีกา  ฎีกา, เป็นชื่อหนังสือที่แก้ไขอรรถกถา หรือจัดเป็นชั้นที่ 3 คือ
  1. บาลี
  2. อรรถกถา แก้บาลี
  3. ฏีกา แก้อรรถกถาหรือทั้งบาลีด้วย.

เฏปติ

เฏกติ, ฏีกติ. 
ฏิกียติ ชานิยติ อฏฺฐกถายตฺโถ เอตายาติ ฏีกา วาจาเป็นเครื่องกำหนด, หนังสือที่อธิบายอรรถกถา.

ฏุลติ

ฐาติ, ติฏฺฐติ. 
ฐานํ, อธิฏฺฐานํ, สณฺฐานํ, ฐิติ. 
นิฏฺฐํ, นิฏฺฐานํ ความสำเร็จ, ตั้งอยู่. 
ปติฏฺฐา ที่พึ่ง. 
ฐายติ. ฐายี ผู้ดำรงอยู่, ตั้งอยู่. 
กปฺปฏฺฐายี.

ฐาติ ติฏฺฐติ สณฺฐาติ สณฺฐหติ 
ฐานํ ฐิติ ฐิโต ฐตฺวา ฐาตุํ 
ปพฺพตฏฺโฐ ภุมฺมฏฺโฐ ฯเปฯ

• ฐานํ  ฐานะ แปลได้ 4 นัย:-
  1. '=อิสฺสริย' ความเป็นใหญ่, ตำแหน่ง  ดังบาลีว่า กิมฺปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ ฐานํ ปตฺโต.
  2. '-ฐิติ' การยืน, ท่ายืน  ดังบาลีว่า ฐานกุสโล โหติ อกฺขณเวธี.
  3. '-ขณ' ครู่เดียว, ครู่หนึ่ง, ทันที  ดังบาลีว่า ฐานโสเปตํ ตถาคตํ ปฏิภาติ.
  4. '=เหตุ' เหตุ, การณ์  ดังบาลีว่า ฐานญฺจ ฐานโต ญตฺวา.
• ฐิติ  ฐิติ, สถิติ, 'ความตั้งอยู่, ความเป็นอยู่, ความเป็นไป.
• ปพฺพตฏฺโฐ  ค. ยืนอยู่ หรือ ตั้งอยู่บนบรรพต.
• ภุมฺมฏฺโฐ  ค. ยืนอยู่ หรือ ตั้งอยู่บนแผ่นดิน.

ฐายติ ฐายิ กปฺปฏฺฐายิ

• ฐายิ  ค. ผู้ตั้งอยู่, ผู้ยืนอยู่.
• กปฺปฏฺฐายิ  ค. ผู้ตั้งอยู่ตลอดกัป.
  ว่าตามมติ ส. นี้ ฐา เป็นธาตุไม่มีกรรม เช่น ฐาติ, ฐายติ ตั้งอยู่ (ใน…) 
  ถ้าจะใช้เป็น ธาตุมีกรรม ใช้ ถป (ดู ถป) เช่น ถเปติ, ถเปตุํ ตั้งไว้ (ซึ่ง …) (หาใช่ ฐเปติ ฐเปตุํ ไม่). 
  ทำให้ได้ความว่า ครั้งโบราณมีนิยมอย่างนี้ และวิธีนี้ข้าพเจ้ายังได้พบอยู่แม้ในฉบับหลวงของไทย เช่น อรรถกถา ฉบับเทพชุมนุม ซึ่งข้าพเจ้าได้นำมาใช้บ้าง แต่ในที่นั้นจะเอาเป็นยุกตทีเดียวก็ไม่ได้  มาในสมัยนี้ วิธีชำระได้เลิก ถ หมด ใช้ ฐ ใหญ่กันทั้งนั้น ไม่ว่า อกมฺม สกมฺม เช่น ฐาติ, ฐเปติ, เป็นต้น ให้ดูทุกฉบับ ที่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส พระมหาสมณเจ้า ทรงชำระ.

ฐิวติ. นิฏฺฐีวติ, 
เฐวิตฺวา.

นิฏฺฐุภติ. 
นิฏฺฐุภนํ การถ่มน้ำลาย. 
ธิมฺหามิติ นิฏฺฐุภามิ.

ธาตุนี้เมื่อประกอบด้วย นิ อุปสัค เป็น นิฏฺฐุภ บางทีเป็น นิฏฺฐุห บ้าง  แต่บางทีก็เป็น นุฏฺฐุภ-ห บ้าง พึงทราบว่า (นุฏฺ-) เลือนมากลายมาจาก นิฏฺ- นั่นแล.

• นิฏฺฐุภ-หติ, นุฏฺฐุภ-หติ [นิ+ฐุภ] ก. บ้วน, ถ่ม (เขฬะเป็นต้น ). 
  ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา นิฏฺฐุหิตฺวา เห็นพระตครสิขิปัจเจกพุทธแล้ว ถ่มเขฬะ ธมฺอ. 3/418. 
  กลณฺฑุโก … ขีรํ นุฏฺฐุภติ, นุฏฺฐุภนฺโตปิ อุทเก อนุฏฺฐภิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส นุฏฺฐุภติ  กลัณฑุก … ถ่มนมสดทิ้งเสีย, แม้เมื่อถ่มทิ้ง มิได้ถ่มในน้ำ ย่อมถ่มรดศีรษะเศรษฐีธิดา ชาอ. 2/336.
• นิฏฺฐุภน [จาก ศัพท์บน] นป. ความบ้วน, ความถ่ม (เขฬะเป็นต้น). 
  คามทารเกสุ นิฏฺฐุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธุปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ แม้เมื่อเหล่าเด็กบ้าน ยังสุขทุกข์ให้เกิด ด้วยอันถ่มเขฬะรดเป็นต้น แลด้วยอันบูชาด้วยมาลัยแลของหอมเป็นต้น ท. ชาอ. 1/75.
• โอฏฺฐุภติ [โอ+ฐุภ] ก. (เหมือน นิฏฺฐุภติ). โอฏฺฐุเภยฺยาติ เขฬํ ปาเตยฺย มชฺอ. 2/133.

ฑปติ. ฑาเปติ, ฑาปยติ.

ฑาเปติ ฑาปยติ