พจนานุกรมธาตุ

ทลิทฺทตีติ ทลิทฺโท, ทาลิทฺที. ทลิทฺทิยํ. 
ในคัมภีร์โลกียะ ใช้ ร อักษร คือ ทริทฺทา, ทุคฺคตฺยํ, อุปรูปริ ปสฺสนฺโต. สพฺโพ เอว ทริทฺทติ. 
เมื่อปริวรรตเป็นมาคธีแล้วจึงเปลี่ยนมาใช้ ล อักษร.

ทวติ. 
ทโว การเล่น. 
ทวนํ ความร้อน. 
ทเวน นิพฺพตฺโต ทวถุ ความร้อน, เป็นไข้ตัวร้อน.

• ทว ป. ความเล่น, ความสนุก, เฮฮา, กีฬา. อช. 176. 
  ทโวติ ปริหาสวจนํ วินอ. 2/499. 
  ทวํ กโรนฺโต ทำความเล่นความสนุกอยู่ หรือ สนุกสนานอยู่ ชาอ. 4/112. 
  เนว ทวาย เพื่อเล่น หรือ เพื่อสนุก หรือ เพื่อเฮฮา หามิได้ทีเดียว (จตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณปาฐ สวดมนต์หน้า 262)
• ทวกมุยตา [ทว+กมฺย+ตา] อิ. ภน. ความเป็นผู้ใคร่เล่น-สนุก-เฮฮา, ภาวะเป็นผู้รักเล่น-สนุก-เฮฮา ความรักสนุก-เฮฮา. 
  ทวกมฺยตา เอวํ วเทติ วิน. 2/159-60-1.

ทสฺสติ ธุลึ วายุ, รโช นุทฺทสฺตี อุทฺธํ. 
บางแห่งใช้ ธ อักษรเป็น นุทฺธํสติ ก็มีบ้าง พึงกำหนดเป็น ธํส ธาตุ.

ทํสติ, ทํเสติ, ทํสยติ. วิทํเสติ, วิทํสยติ สุริโย อาโลกํ. 
ทํสโนติ ทนฺโต. 
ทํสนฺติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทํสโน ฟัน. 
ทํสมกสํ.

ทํเสติ ทํสยติ

อคารํ อคฺคิ ทหติ. 
อคฺคินา ทยฺหติ. 
ฑหติ. 
ทห ธาตุนี้ สัททนีติ ใช้ในอรรถว่า ภสฺมีกรเณ.

ทหติ

ทหติ ทฑฺฒํ กมฺม-ทยฺหติ
ทห นี้ แปลงเป็น ฑห แล้วสัมฤทธิรูปเป็นต่างๆ ได้ เช่น ฑหติ ฑยฺหติ เป็นต้น 
มีบาลีว่า ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ ตามเผาคนพาลไป - ส.

• ทหติ ก. 
  1. เผา, ไหม้.  ดังบาลีว่า อคารานิ ทหติ ไฟไหม้เรือน ท. - ส.
  2. ทรงไว้, ตั้งไว้.  ดังบาลีว่า อิมํ อิตฺถี อยฺยิกํ ทหติ ตั้งหญิงนี้ไว้เป็นยาย - ส.
• ทฑฺฒํ กค. เผาแล้ว, ฯลฯ.

ทํหยติ.

ทํหติ.

ทหติ

ททฬติ. 
ททฬมานา อาภนฺติ สมนฺตา จตุโร ทิสา.

ทฬิทฺทติ ทฬิทฺโท ทฬิทฺที ทาฬิทฺทิยํ

• ทฬิทฺโท  ป. ชายเข็ญใจ.
• ทฬิทฺที  อิ. หญิงเข็ญใจ.
• ทาฬิทฺทิยํ  ภน. ความเป็นคนเข็ญใจ.

เทติ, ททาติ, 
ยจฺฉติ ย่อมให้. เอา ทา เป็น ยจฺฉ. 
ทชฺชติ, ทชฺเชยฺย. 
ทตฺวาติ จชิตฺวา โสเธตฺวา. 
สจิตฺตปริโยทปนํ. 
ทาติ อวขณฺฑติ เตนาติ ทตฺตํ ลวิตฺตํ เคียว. 
ทุคฺคติภายโต ทาติ รกฺขตีติ ทานํ. 
โจโร ทาติ ย่อมหนีไป. 
สุฏฺฐุํ ทาติ อุปตปฺปตีติ สุทฺโท สุทฺที จ คนจน.

นิทฺทาติ, นิทฺทายติ. นิทฺทายมาโน, นิทฺทายนฺโต, นิทฺทา, นิทฺทายนํ. นิทฺทายนฺตี วิชมฺภิตา. 

ทา ธาตุนี้ สัททนีติว่า ใน โสธนสุทฺธโสปฺปนตฺถ เป็น ทิวาทิคณะ ส่วนใน ทานตฺถ เป็น ภูวาทิคณะ  
ส่วน ธาตฺวตฺถ และคัมภีร์โลกียะ ว่าเป็นภูวาทิคณะทั้งหมด และมีการทำตัวด้วยสูตร ว่า "อาการนฺตานมาโย" เอา อา ที่สุดธาตุ เป็น อาย

อทินฺนํ อาทิยติ. 
สีลํ สมาทิยติ. 
วตฺตํ สมาทิยามิ. 
อาทาย, อาทิยิตฺวา.

ททาติ เทติ ทานํ เทยฺยํ ทินฺนํ ทายโก ทายิกา ทาตุํ ปทาตุํ ทตฺวา ททิตฺวา ททิย ทชฺช*

• ทานํ  นป. ทาน, ความให้; ความบริจาค; ความบริสุทธิ์, ความชำระ; ความขาด, ความเป็นท่อน; ความเกี่ยว, ความตัด; ความสิ้น, ความเสื่อม; น้ำมันเมาของช้าง (รูปสัมฤทธิเหมือนกัน แต่อรรถของธาตุต่างๆ กัน).
• เทยฺยํ  ค. ควรให้,
• ทินฺนํ  กค. ให้แล้ว.
• ทายโก  ป. ทายก, ผู้ให้ (ชาย)
• ทายิกา  อิ. ทายิกา, ผู้ให้ (หญิง)
• ทาตุํ ปทาตุํ  ความให้, เพื่อจะให้.
• ทตฺวา ททิตฺวา ททิย ทชฺช  อก. ให้แล้ว.

* เป็น ทชฺชา ก็มี. ในยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 6/89 มีใช้ว่า ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ  ท่านแก้ว่า ทชฺชาติ ทตฺวา.

ทา ถ้ามี อา นำ ว่า ถือ, ยึดถือ สัมฤทธิรูปดังนี้:-

• อาททาติ, อาเทติ ก. ถือ, สีลํ อาททาติ ถือศีล - ส.
• อาทิยติ ก. กมฺม  สีลํ อาทิยติ ศีลอันบุคคลถือ  เป็นรูป สมาทิยติ [สํ+อา+ทา] ก็ได้ - ส.
• อาทานํ กน. ความถือ ความยึด.
• สมาทานํ กน. สมาทาน, ความถือมั่น [สํ+อา+ทา].
• อาทเปติ, สมาทเปติ, อาทปยติ, สมาทปยติ, ก. เหตุ  ให้ถือ, ให้ยึดถือ
  อา. เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต สัตบุรุษ ท. พวกใด ให้บุคคลถือธรรมอย่างเดียว - ส.

ทา ที่แปลว่า ให้ มีที่ใช้มาก ดังนั้นจะนำบทมาลา ใน ส. มาแสดงไว้ ดังต่อไปนี้:-

วตฺ.- ททาติ ททนฺติ, ททาสิ ททาถ, ททามิ ททาม; ฯเปฯ.
ปญฺ.- ททาตุ ททนฺตุ, ททาหิ ททาถ, ททามิ ททาม; ฯเปฯ.
สตฺ.- ทเทยฺย-ทเท ทเทยฺยุํ-ทชฺชํ, ทเทยฺยาสิ-ทชฺชาสิ-ทชฺเชสิ ทเทยฺยาถ-ทชฺชาถ, ทเทยฺยามิ-ทชฺชามิ, ทเทยฺยาม-ทชฺชาม;
ทเทถ ทเทรํ, ทเทโถ ทเทยฺยวโห-ทชฺชวโห, ทเทยฺยํ-ทชฺชํ, ทเทยฺยามฺเห-ทชฺชามฺเห.
อา. ทชฺชา สปฺปุริโส ทาน สัตบุรุษพึงให้ทาน.
มาตา ปิตา จ เต ทชฺชุํ มารดาและบิดาพึงให้แก่ท่าน.
ทชฺชาสิ อภยํ มม ท่านพึงให้อภัยแก่ข้าพเจ้า.
สีลวนฺเตสุ ทชฺเชสิ ทานํ มทฺทิ ยถารหํ  มัทรี เธอพึงให้ทานในผู้มีศีล ท. ตามควร - ส.
ปโร.- ทท ททุ-ททู, ทเท ททิตฺถ, ทมํ ททิมฺห; ฯเปฯ.
หีย.- อททา อททุ, อทโท อททตฺถ, อททํ อททมฺหา; ฯเปฯ.
อชฺ.- อททิ อททุํ-อททึสุ, อทโท อททิตฺถ, อททึ อททิมฺหา; ฯเปฯ.
ภวิ.- ททิสฺสติ ททิสฺสนฺติ, ฯเปฯ.
กาลา.- อททิสฺสา-ททิสฺสา, อททิสฺสํสุ-ททิสฺสํสุ, ฯเปฯ

ทา ที่แจกมานี้ อย่างใช้เป็นรูป ทท (อพฺภาส),
ที่ใช้เป็นรูป ท ตัวเดียว (ไม่ใช่ อพฺภาส) แจกดังนี้:-
วตฺ.- เทติ เทนฺติ, เทสิ เทถ, เทมิ เทม; ฯเปฯ.
ปญ.- เทตุ เทนฺตุ, ฯเปฯ.
สตฺ. กับ ปโร. ไม่มีที่ใช้เลย.
หีย. กับ อชฺ. มีใช้เฉพาะคำ ตาม อา. คือ อทา ทานํ ปุรินฺทโท ท้าวบุรินทท (พระอินทร์) ได้ให้ทานแล้ว.
วรญฺเจ เม อโท สกฺก ข้าแต่สักกะ ถ้าพระองค์ได้ประทานพรแก่ข้าพเจ้า.
พฺราหฺมณานํ อทํ คชํ ข้าพเจ้าได้ให้ช้างแก่พราหมณ์ ท.
อทาสิ เม ได้ให้แล้วแก่เรา
อทํสุ เต มโมกาสํ เขาได้ให้โอกาสแก่ข้าพเจ้า - ส.
ภวิ.- ทสฺสติ ทสฺสนฺติ. ฯเปฯ.
กาลา.- อทสฺสา-ทสฺสา, อทสฺสํสุ ทสฺสํสุ, ฯเปฯ.

ทายติ กมฺม-ทียติ
อา. ปุริโส ทานํ ทายติ บุรุษให้ทาน. ปุริเสน ทานํ ทียติ ทานอันบุรุษให้ - ส.

ยังมีคำ ทตฺโต อยู่คำหนึ่ง ซึ่งมาในคำว่า เทวทตฺโต พฺรหฺมทตฺโต พุทฺธทตฺโต เป็นอาทิ อันเป็นคำชื่อทั้งนั้น
เทวทตฺโต พระเทวทัตต์ 'อันเทพให้' นี้คืออาเทส ทินฺน เป็น ทตฺต เท่ากับ 'เทวทินฺโน.' แต่ที่ใช้เป็นกิริยาลอยตัว เช่น ทตฺโต-ตา-ต ไม่มีที่ใช้ในบาลีเลย ใช้ ทินโน-นา-นํ ทั้งนั้น เพราะฉะนั้น พึงทราบว่า ทตฺโต นี้ มาจากสักกตภาษา ในสักกตภาษานั้น มีคำ ทตฺโต ใช้ แต่ไม่มี ทินฺโน.

ส่วนบาลีมี ทินฺโน แต่ไม่มี ทตฺโต แม้ที่เป็นชื่อก็มี เช่น ธมฺมทินฺนา (นามพระเถรีรูปหนึ่ง). ทตฺต นั้น ถ้าจะให้คงเป็นรูปนั้น ในบาลีต้องเป็น ทตฺติย ดัง อา. เทวทตฺติยปตฺโต จ อสฺสโม สกฺกทตฺติโย บาตรอันเทพเจ้าให้ และอาศรมอันท้าวสักกะให้ - ส.

• ทินํ นป. ทิน, วัน, กลางวัน [จาก ทา 'ให้' - โยชนาอภิธมฺมตฺถวิภาวินี ฏีกาสังคห*].
• ทินกโร ป. ทินกร, อาทิตย์ 'ทำวัน' [ทิน+กร].

* นัย วิ. ในฏีกาสังคหะนั้นว่า เทนฺติ เอเตนาติ ทินํ สตฺตา ปรสฺส วตฺถุํ เทนฺตีติ อตฺโถ.

ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที

• สุทฺโท  ป. สุททะ, พ่อครัว.  เดี๋ยวนี้เป็น สูโท ก็มี.
• สุทฺที  อิ. แม่ครัว.

ทายติ ทานํ ทาปนตฺถํ ทตฺวา

• ทานํ  กน. ความชำระ, ความทำให้บริสุทธิ์.
• ทาปนตฺถํ  ได้ในบาลีว่า อนุโยคํ ทาปนตฺถํ เพื่อยังความซักถามให้บริสุทธิ์,' เพื่อตอบคำถาม.
• ทตฺวา  อก. ชำระแล้ว.  
  อา. อนุโยคํ ทตฺวา 'ชำระการซักถาม' ตอบคำถาม, สอบไล่ - ส. 
  ทานํ ทตฺวา ชำระทาน, ชำระ เจตนาทาน - ส. (ดู เท=โสธเน).

ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทายนํ  นิทฺทายมาโน นิทฺทายนฺโต

• นิทฺทายนํ  กน. ความหลับ.
• นิทฺทา  อิ. นิทรา, ความหลับ.
• นิทฺทายมาโน นิทฺทายนฺโต  กค. หลับอยู่.

ทิยติ ทานํ ทนฺตํ

• ทานํ  กน. ความขาด.
• ทนฺตํ  กค. ขาดแล้ว.