พจนานุกรมธาตุ

รุณฺฏติ. 
รุณฺฏโก โจร, ขโมย.

โรฏฺฐเต, 
โรฏฺฐติ โลกํ โสโก.

รุณฺฐติ.

โรทติ รุทติ รุณฺณํ รุทิตํ โรทนํ

ธาตุนี้ เป็น สกมฺม  ดังบาลีว่า นาหํ ภนฺเต เอตํ โรทามิ ท่านผู้เจริญ ข้าพเจ้ามิได้ร้องไห้ถึงเขา - ส.

รุทติ, โรทติ. 
รุโท, รุณฺณํ การร้องไห้.

วิรุชฺฌติ. 
วิโรโธ คัดค้าน, ขัดแย้ง, โกรธ. 
อนุรุชฺฌติ ปณีตํ กาเมตีติ อนุรุทฺโธ ผู้ยินดี. 
โส อุปฺปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ, อลาเภ ปติวิรุชฺฌติ.

รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธติ. 
รุนฺธติ เอตายาติ รชฺชุ เชือก. 
รุนฺธนํ, โรธนํ, โรโธ ความปิด, กั้น, พระนิพาน. 
รุนฺธติ คมนํ อาวรณตีติ โรโธ เรือนจำ, คุก. ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ ถูกล้อม, ถูกกักบริเวณ. 
โรธํ ฝั่ง, ตลิ่ง. 
โอโรโธ นางสนม.

คำไขของ 2 ธาตุนี้ ที่ว่า อาวรณ นั้น มีอรรถ 4 คือ 
'=ปิทหนํ' ปิด.  '=ปริรุนฺธนํ' ล้อม.  '=ปลิพุทฺธนํ' ขัดขวาง.  '=หริตุํ อปฺปทานํ' ห้าม - ส.

รุชฺฌติ วิรุชฺฌติ โรโธ โอโรโธ วิโรโธ ปริรุทฺโธ อวรุทฺโธ ฯเปฯ

• โรโธ  ป. '=วารโก' หม้อน้ำ - ส.
• โอโรโธ  ป. '=ราชุปฺปริ' หมู่นางสนมของพระราชา [โอ+รุธิ] 
  วิ. สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธียติ อวรุนฺธียตีติ โอโรโธ - ส.
• วิโรโธ  ป. วิโรธ, พิโรธ, โกรธ, ยินร้าย [วิ+รุธิ].
• ปริรุทฺโธ  กค. ล้อม. [ปริ+รุธิ]  
  อา. ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ - ส.
• อวรุทฺโธ  กค. '=ปพฺพาชิโต' ขับไล่ [อว+รุธิ] - ส.
• อนุโรโธ  ป. อนุโรธ, ยินดี, ดีใจ, ชอบใจ, คู่กับ วิโรโธ.

คำไขของ 2 ธาตุนี้ ที่ว่า อาวรณ นั้น มีอรรถ 4 คือ 
'=ปิทหนํ' ปิด.  '=ปริรุนฺธนํ' ล้อม.  '=ปลิพุทฺธนํ' ขัดขวาง.  '=หริตุํ อปฺปทานํ' ห้าม - ส.

รุนฺธติ-รุนธีติ-รุนฺเธติ โรโธ โอโรโธ วิโรโธ ปริรุทฺโธ อวรุทฺโธ ฯเปฯ

• โรโธ  ป. '=วารโก' หม้อน้ำ - ส.
• โอโรโธ  ป. '=ราชุปฺปริ' หมู่นางสนมของพระราชา [โอ+รุธิ] 
  วิ. สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธียติ อวรุนฺธียตีติ โอโรโธ - ส.
• วิโรโธ  ป. วิโรธ, พิโรธ, โกรธ, ยินร้าย [วิ+รุธิ].
• ปริรุทฺโธ  กค. ล้อม. [ปริ+รุธิ]  
  อา. ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ - ส.
• อวรุทฺโธ  กค. '=ปพฺพาชิโต' ขับไล่ [อว+รุธิ] - ส.
• อนุโรโธ  ป. อนุโรธ, ยินดี, ดีใจ, ชอบใจ, คู่กับ วิโรโธ.

• โรเปติ การิต-โรปาเปติ
  อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปติณํ โรเปตฺวา ปลูกผักหญ้าเพื่อฝูงมฤค ในพระอุทยาน ชาอ. 1/228. 
  มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปิ ปลูกเองบ้าง ให้ผู้อื่นปลูกบ้าง ซึ่งต้นไม้เพื่อมาลัย หรือ ต้นไม้เพื่อเป็นเครื่องประดับ ธมฺอ. 4/479. (วจฺฉ=รุกฺข). 
  สูลานิ โรเปนฺติ (มนุษย์ ท.) ปักหลาวไว้ (เพื่อฆ่าเนื้อ) ชาอ. 1/218.
• โรปน นป. โรปนา อิ. [จาก โรเปติ] ความเพาะ-ปลูก-หว่าน.
  วณํ อาลิมเปยฺย ยาวเทว โรปนตฺถาย พึงทาแผล เพียงเพื่อประโยชน์แก่อันปลูกเนื้อ คือ เพื่อให้เนื้องอก-เพื่อให้แผลหาย สํ. 4/177=4/219 แต่ไทยเป็น เสวนตฺถาย เห็นจะผิด เพราะไม่ได้ความ.
• โรปิม นป. (รุกฺขชาต) ที่ปลูก. มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ โรปิมํ โรปิมะ ที่เป็นเครื่องใช้สอยแลเครื่องบริโภค ของเหล่ามนุษย์ วิน. 3/108.
• โรปิต [จาก โรเปติ] กค. เพาะ-ปลูก-หว่านแล้ว. โรปิตหริตฏฺฐาน, อสญฺชาตโรปิต วินอ. 2/538.
• อาโรเปติ [อา+รุป] ก. 'ปลูกขึ้น,' ยกขึ้น, พยุงขึ้น. 
  โทสํ อาโรเปตวา ทรงยกโทษขึ้นแล้ว ธมฺอ. 3/451. 
  เต ยานกํ อาโรเปตฺวา พยุงท่าน (บิดามารดา) ขึ้นยานน้อยแล้ว ธมฺอ. 5/61.
• อาโรปิต [จาก อาโรเปติ] กค. ยกขึ้นแล้ว. 
  อาโรปิโต เต วาโท ความว่า-ติ-ตำหนิท่าน อันเรายกขึ้นแล้ว คือเราตำหนิท่าน ที. 1/10-11, อ. แก้ฟุ่มเฟือยว่า =มยา ตว วาเท โทโส อาโรปิโต โทษในวาทะของท่าน อันเรายกขึ้นแล้ว 1/120.
• อภินิโรปน นป. อภินิโรปนา อิ. [อภิ+นิ+รุป] ความยกขึ้นเฉพาะ, ความยกขึ้น … เจตโส อภินิโรปนา ความยกจิตขึ้น ได้แก่ความดำริ (=วิตกฺโก) ธมฺมสงฺคณิ 11.
• โอโรเปติ [โอ+รุป] ก. 'ปลูกลง,' นำลง, โกน, ตัด. 
  โอโรปยิตฺวา เกสมสฺสุํ นขญฺจ โกนผมแลหนวดแลตัดเล็บแล้ว ชาอ. 10/80.
• โอโรปน [จาก โอโรเปติ] นป. ความปลงลง-นำลง-โกน-ตัด
  ตุมฺหากํ เกโสโรปนตฺถาย นหาปิตํ อาเนสฺสามิ ข้าพเจ้าจักนำช่างตัดผมมา เพื่อประโยชน์จะปลง-โกนผมของท่าน ท. (เกส+โอโรปน) ธมฺอ. 3/431.
• โวโรเปติ [วิ ลบ อิ เหลือ ว+อว หรือ โอ เป็น โว+รุป. เทียบ โว ในคำ โวฏฺฐพฺพน ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน] 
  ก. ปลง คือ ฆ่า, ตัดชีวิต. (ที่มี วิ นำนี้ ใช้ในอรรถว่า ฆ่า อย่างเดียว แลมี ชีวิตา ประกอบ ยังไม่พบอรรถอื่น) 
  สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย (ภิกษุ) พึงจงใจ ปลงสัตว์จากชีวิต วิน. 2/352. หรือ ชีวิตา โวโรเปยฺย แปลว่า ฆ่า ทีเดียว.
• โวโรปิต [จาก โวโรเปติ] กค. ปลงแล้ว (หมาย ฆ่า เช่นเดียวกับข้างบน) 
  เกนิเม อาวุโส กากา ชีวิตา โวโรปิตา อาวุโส กาก์เหล่านี้ ใครปลงจากชีวิต หรือฆ่าแล้ว วิน. 2/352.

(ธาตุนี้มีที่ใช้มากนัก ชักมาพอสมควร).

รุปฺปติ รูปํ รุปฺปนํ

• รูปํ  นป. รูป, ร่างกาย.  รูปศัพท์ หมายหลายนัย:-
  1. รูปขันธ์, ร่างกาย  ดังบาลีว่า ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ.
  2. รูปภพ  ดังบาลีว่า รูปูปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ.
  3. นิมิตในกสิณ  ดังบาลีว่า อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ.
  4. ปัจจัย, เหตุ  ดังบาลีว่า สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมมา.
  5. สรีระ  ดังบาลีว่า … อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติ.
  6. วณฺณ คือ สี  ดังบาลีว่า จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ
  7. สณฺฐาน คือ ทรวดทรง  ดังบาลีว่า รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน - ส.
• รุปฺปนํ  กน. ความสลาย, ความแตก.

รุปฺปติ. 
รุปฺปนํ ความแตกสลาย. 
สีตุณฺหาทิวิโรธิปจฺจเยหิ รุปฺปติ กุปฺปติ ปีฬิยตีติ วา รูปํ.

รุมฺภติ สนฺนิรุมฺภติ สนฺนิรุมฺโภ

รุมฺภติ. 
สนฺนิรุทฺโธ. 
ปาทสฺส สนฺนิรุมฺภนํ.

ปารุสิย=ผารุสิย แปลง ผ เป็น ป. เทียบ ผรสุ ขวาน (สก.-ปรศุ) คำเดิม ปรสุ แปลง ป เป็น ผ  (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน) อักษรคู่นี้ มักใช้แปลงกันได้บ้าง.

โรสติ

โรเสติ โรสยติ โรโส

โรเสติ, โรสยติ. 
โรโส, โรสนํ ความโกรธเคือง. 
รุสฺสติ ภจฺจสฺส ภูปาโล.

รุสติ, โรสติ. 
โรสโน ผู้เบียดเบียน

รุหติ รุกฺโข

• รุกฺโข  ป. ต้นไม้, 'งอกขึ้น' (ดู รุกฺข).

รุหตีติ รุกฺโข ต้นไม้. 
รุหนํ การงอกขึ้น. 
รุฬฺหี, นิรุฬฺโห, ปรุฬฺโห สิ่งที่งอกขึ้น. 
รุหนฺโต ราชสีห์ชื่อรุหันตะ, 
รุหิตํ, รุหิรํ เลือด, โลหิต, 
โรหิโต ปลาตะเพียน, 
ปรุฬฺหเกสมสฺสุ. 
ถ้าลงการิตปัจจัยจะมีรูปเป็น โรเปติ.

อวโรหติ. 
โอโรหนํ, โอรุหนํ การโน้มลง. 
โอโรหณสาขํ ฉินฺทติ. 
หตฺถิขนฺธโต โอรุยฺห.

อารุหติ, อาโรหติ. 
อาโรโห, อาโรหนํ การขึ้นไป, การยกขึ้น. 
อารุฬฺโห ทีฆนิสฺเสณึ.