พจนานุกรมธาตุ

ภาเชติ ภาชยติ
วิภาเชติ วิภาชยติ วิภตฺติ

• วิภตฺติ  วิภัติ, แจก [วิ+ภาช].

ภามติ. ภามยติ.

ภามติ

ภาสติ. 
ภาสา, ปริภาสา, 
ภาตา, 
ภาโส, โอภาโส, 
ภาสุโร มีรัศมี, มีความงาม.

ภาสติ ภาสา ภาสิตํ ภาตา ปริภาสติ

• ภาสา  ภาษา.
• ภาสิตํ  ภาษิต, ถ้อยคำ, คำที่กล่าว.
• ภาตา  พี่ชาย, 'พูดได้ก่อน'  วิ. ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, 
  ภาตานี้ ถ้าใช้เฉพาะศัพท์ลอยแล้ว หมายว่า พี่ โดยมาก (ตรงกับธาตุ) แต่อาจใช้ตลอดถึงน้องได้ โดยเติม กนิฏฺฐ ลง เป็น กนิฏฺฐภาตา น้องชาย  
  ถ้าในที่ๆ กล่าวถึงทั้งน้องชายพี่ชาย เพื่อให้ความเด่น พี่ใช้ เชฏฺฐภาตา น้องใช้ กนิฏฺฐภาตา - ส.
• ปริภาสติ  ก. ปริภาษ, ด่า [ปริ+ภาส] รูปกิริยานาม ปริภาสนํ ความด่า, คำด่า.

ภาสติ ปภาสติ ภาสุโร โอภาสิตฺวา โอภาเสตฺวา

• ภาสุโร  ค. ภาสุร, ผุดผ่อง, 'มีรัศมี.'
  วิ. ภาสุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโร; ปภสฺสโร - ส.

ภิกฺขํ ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ ผู้ขอ. 
ราชโต ภูมึ ภิกฺขติ ย่อมได้. 
ชโน ภิกฺขติ ย่อมเศร้าหมอง.

ภิกฺขติ ภิกฺขนํ ภิกฺขุ ภิกฺขโก ภิกฺขา

• ภิกฺขุ  ภิกษุ, 'ผู้ขอ.'   
  ศัพท์เป็นปริยายของภิกษุ คือ ภิกฺขุ ยติ สมโณ มุนิ ปพฺพชิโต อนาคาโร ตปสฺสี ตโปธโน. 
  แต่ในโวหารศาสนา ภิกษุ เล็ง อุปสัมบันน์ อย่างเดียว - ส.
• ภิกฺขา  อิ. ภิกษา, อาหาร, เครื่องบริโภค, ความขอ, ขอทาน.

กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุ. 
ภินฺทติ วิเสเสตีติ เภโท. 
สมฺภินฺโน เรี่ยราย, ปะปน, เกลื่อนกล่น.

เภทิยตีติ ภินฺโน. 
ภินฺทติ วิเสสตีติ เภโท, เภทกํ. 
ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติ. 
กายญฺจ ภินฺทนํ ญตฺวา.

ภินฺทติ สงฺฆเภทโก ภินฺโน เภตฺตา ภิกฺขุ ภินฺทิสสติ-ภิชฺชิสฺสติ

• สงฺฆเภทโก  ค. ผู้ทำลายสงฆ์, ผู้ทำลายหมู่.
• เภตฺตา  น. ผู้ทำลาย.
• ภิกฺขุ  ภิกษุ ตามธาตุนี้ว่า 'ผู้ทำลายกิเลส' หมายพระขีณาสพอย่างเดียว - ส.
• ภินฺทิสสติ-ภิชฺชิสฺสติ  ก. จักทำลาย.  2 รูปนี้สำหรับอนาคต - ส.

ภิชฺชติ ภิชฺชนํ เภโท
อา. ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ ของต้องสลาย ก็สลายไป - ส.

ภิลติ. 
ภิลฺลตรุ ชื่อต้นไม้ชนิดหนึ่ง. 
เภลยติ. 
ภิลฺโล คนป่า, คนดุร้าย.

ภิสติ. 
เภสติ จิกิจฺฉตีติ ภิสโช หมอยา. 
ตสฺส กมฺมํ เภสชฺชํ, เภสชํ.

ภึสติ. 
ภึสนํ ความกลัว, น่าหวาดเสียว. 
ตทาสิ ยํ ภึสนกํ. 
ภิกฺขํ ภึสาเปยฺย.

ภึสติ ภึสนโน

ภายติ, วิเภติ. 
ภี, ภีติ, ภีรตา ความกลัว. 
ภีรุ, ภีโต, ภีสนโก ผู้กลัว. 
ภีโม แดนกลัว, ยักษ์. 
น ตํ ภายามิ อาวุโส. 
ภีโต จุตุนฺนํ อาสีวิสานํ. 
นาหํ ทุคฺคติภยสฺส ภายามิ. 
ภิกฺขุ ภีสาเปยฺย.

ภายติ ภยํ ภยานโก ภีโม ภีรุ ภีรุกชาติโก
คมฺภีโร คภีโร การิต-ภาเยติ ภายาเปติ

• ภยํ  น. ภัย, 'น่ากลัว.
• ภยานโก  ค. น่ากลัว, น่าหวาดเสียว.
• ภีโม  ป. ยักษ์, 'น่ากลัว;' คนดุร้าย.
• ภีรุ ภีรุกชาติโก  น. คนขลาด.
• คมฺภีโร คภีโร  ค. คัมภีร์*; คภีร์; ลึก, ซึ้ง, 'ไปน่ากลัว.' [ค-คจฺฉนฺตา ไป, ภ=ภายนฺติ กลัว, อีร ปัจ. - สูจิ].

* คำนี้ตามที่มีใช้ในบาลีเป็นดังนี้:- น้ำลึก แผ่นดินลึก เป็นต้น ใช้ศัพท์ คัมภีร์ คภีร์ ได้.  พระธรรมคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้ามือรรถละเอียดสุขุมลุ่มลึก ท่านก็ใช้ศัพท์ทั้ง 2 นี้. น่าจะเป็นโดยนัยหลังนี้ จึงเลือนมาหมายความว่า เป็นสมุดหรือตำหรับในภาษาไทย แต่ถ้าจะแปลคำว่า สมุด หรือ ตำหรับ ในภาษาไทยเป็นบาลีว่า คมฺภีโร ไม่ได้เป็นอันขาด มีคำอื่นในบาลีซึ่งใช้อยู่แล้ว เช่น คนฺถ โปตฺถก เป็นต้น. คำที่เรียกว่า พระคัมภีร์ ก็เท่ากับเรียกว่า 'พระลึก.' (ผู้แต่ง)

อุรโค ภุชติ ขดอยู่. 
อาภุชิตฺวาน ปลฺลงฺกํ.

ภุํ ภุญฺชติ ปาเลตีติ ภูภุโช มหีภูโช พระราชา. 
คามโภชโก, 
โภคนครํ ภุญฺชติ, 
ปริภุญฺชติ โภชนํ. 
ภุตฺโต, ภุตฺตาวี ผู้บริโภค.

มูลานิ วิภุชติ ฉินฺทตีติ มูลวิภุโช, รโถ.

มยฺหํ วณฺณทานนฺติ อาภุชติ ย่อมทำในใจ.

ภุชติ อาภุชติ วิภุชติ มูลวิภุโช โภโค โภคี อาโภโค

• ภุชติ  
  อา. อุรโค ภุชติ งูขดอยู่ - ส.
• อาภุชติ  
  อา. ภิกฺขุ ปลฺลงฺกํ อาภุชติ ภิกษุคู้บัลลังก์ คือ นั่งขัดสมาธิ.  
  มหาสมุทฺโท อาภุชติ มหาสมุทรวน หรือ ปั่นป่วน - ส.
• วิภุชติ  ก. ตัด.  
  อา. มูลานิ วิภุชติ ตัดราก ท .- ส.
• มูลวิภุโช  น. รถ  
  วิ. มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช; รโถ. เอตฺถ จ วิภุชตีติ ฉินฺทตีติ อตฺโถ - ส. [มูล+วิ+ภุช].
• โภโค  น. แม่เบี้ยงู; ตัวงู, ขนดงู; ความคด, ความม้วน.
• โภคี  งู. 'มีขนด.'
• อาโภโค  อาโภค, ความบริบูรณ์, ความสำเร็จ; ความคำนึง, ความหวนคิด, หวนระลึก (อ. 1083) [อา+ภุช].

ภุญฺชติ ปริภุญฺชติ สมฺภุญฺชติ โภชนํ โภโค โภคี มหีภุโช คามโภชโก อุปโภโค ปริโภโค

• สมฺภุญฺชติ  ก. สมาคม, คบกัน [สํ+ภช] รูปกิริยานาม - สมฺโภโค '=สมฺโภคํ กโรติ' - ส.
• โภชนํ  โภชนะ, อาหาร, ข้าว, ของกิน, ของบริโภค.
• โภโค  โภค, ทรัพย์, สมบัติ, ความกิน, ความบริโภค.
• โภคี  ป. คนมีโภคะ, คนมีทรัพย์, คนมั่งมี,  อิ. เป็น โภคินี. นป. เป็น โภคิ.
• มหีภุโช  มหีภุช, พระเจ้าแผ่นดิน, 'เสวยแผ่นดิน.'
• คามโภชโก  นายหมู่บ้าน, นายตำบล, นายอำเภอ, 'กินบ้าน.'
• อุปโภโค  อุปโภค, เครื่องใช้ [อุป+โภค].
• ปริโภโค  บริโภค, ความกิน, ของกิน, ของบริโภค [ปริ+โภค].

ภุช ธาตุ ที่ประกอบด้วย ตุํ ปัจ. เป็นต้น ส. แสดงไว้มาก คือ ภุญฺชิตุํ ปริภุญฺชิตุํ โภเชตุํ โภชยิตุํ ภุญฺชิตฺวา ภุญฺชิย ภุญฺชิยาน โภเชตฺวา โภชยิตฺวา ภุตฺตาวี ภุตฺโต ปริภุตฺโต ฯลฯ

ภุณฺฑติ.