พจนานุกรมธาตุ

ตยติ

ตรติ ตรณํ ติตฺถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ โอติณฺโณ

• ตรณํ  น. ความข้ามไป, ความข้ามน้ำไป; เรือ.
  ศัพท์เป็นชื่อของเรือ คือ นาวา ปฺลวา* ตรํ โปโต ตรณํ อุตฺตรํ ชลยานํ - ส.
• ติตฺถํ  นป. ดิตถ์, ท่าน้ำ ท่าเรือ, ท่าสินค้า; ลัทธิที่ผิดจากพุทธศาสนา; บุคคลควรเคารพมีอาจารย์เป็นต้น; อุบาย, ทางชอบ; น้ำที่บริสุทธิ์.
• ติณฺโณ  กค. ข้ามไปแล้ว.
• อุตฺติณฺโณ  กค. ขึ้นแล้ว (จากน้ำ) [อุ+ตร].
• โอติณฺโณ  กค. ลงแล้ว (สู่น้ำ) [โอ+ตร].

* เป็น ปฺลโว ก็มี.

ตรติ ตริโต ตรงฺโค

• ตรงฺโค คลื่น, 'กลิ้งไป' [ตร+ค].

ตรติ. 
ติณฺโณ ผู้ข้าม, พ้นแล้ว. 
ตรนฺติ เอเตน ปฺลวติ อุทกปิฏฺเฐติ ตรณํ, ตรณี, ตรี เรือ. 
ตรนฺติ เอตฺถาเนนาติ ติตฺถํ ท่า. 
พาลภาวํ ตรตีติ ตรุโณ, ยุวา คนหนุ่ม. 
ตรุณี หญิงสาว. 
ตรนฺติ อเนนาติ ตรุ, รุกฺโข ต้นไม้. 
ตาเรยฺยุํ เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ. 
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆํ.

ตาเลติ ตาลยติ ตาโล ตลํ

• ตาโล  ต้นตาล.
• ตลํ  พื้น เช่น ภูมิตลํ พื้นดิน.

ตลนฺติ สตฺตา ทนฺตา วา เอตถาติ ตลํ พื้น. 
ตาลุ เพดาน. 
ตลตีติ ตาโล ต้นตาล, ตะขอ, กังสดาล, สลัก เป็นต้น. 
ตลติ สตฺตานํ ปติฏฺฐา ภวตีติ ตาลีสํ ไม้จันทน์, สมอพิเภก.

ตสฺสติ ปริตสฺสติ ปริตสฺสนา ตสิตา ตสิโต

ตณฺหา

• ตณฺหา  ตัณหา, ความกระหาย, ความอยาก, ความปรารถนา, ความทะยาน.

ในหมวดนี้ ไม่มีรูปกิริยา มีแต่รูปนาม.

ตาเสติ ตาสยติ ตฺราเสติ ตฺราสยติ วา. 
ตส ธาตุนี้ สัททนีติ เป็น ตสฺส สนฺตชฺชเน, จุ.

ตสติ ปาตุมิจฺฉติ เอตาย ตสฺสติ ปริตสฺสติ วาติ ตณฺหา. 
ตส ธาตุที่ประกอบด้วย ณฺหาปัจจัย ไม่ปรากฏมีใช้ในรูปของกิริยาอาขยาต. 
ตสิณา, ตสินา, ตสิตา, ปริตสฺสนา ความอยาก.

ตสฺสติ. 
ตาโส, อุตฺราโส ความสะดุ้งกลัว.

• ตสติ
  เย ถาวรา เย เจ ตสนฺติ โลเก สัตว์เหล่าใด เป็นผู้มั่นคง แลเหล่าใดย่อมหวาด ในโลก (สุตฺตนิปาต ยุโรป 394) 
  ไทยเป็น เย ถาวรา เย จ ตสา สนฺติ โลเก ขุ. 1/327.
• ตส ค. ผู้หวาด, ผู้สะดุ้ง. 
  เย เกจิ ปาณภูตตฺถิ ตสา วา ถาวรา วา อนวเสสา 
  สัตว์มีชีวิต เหล่าใดเหล่าหนึ่ง ผู้หวาดก็ดี ผู้มั่นคงก็ดี ไม่เหลือ-ทั้งหมด มีอยู่ ขุ. 1/12, 
  อ. (275) แก้ว่า ผู้หวาด ได้แก่ปุถุชน ผู้มั่นคง ได้แก่พระอริยะ.
• ตสิต กค. หวาดแล้ว, สะดุ้งแล้ว, 
  อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา  ชาอ. 1/43.
• อุตฺตสติ [อุ+ตส]  ก. หวาด, สะดุ้ง. 
  น มํ โกจิ อุตฺตสติ นปิ ภายามิ กสฺสจิ ใคร ๆ ไม่ต้องหวาดเรา แม้เราก็ไม่ต้องกลัวใคร ชาอ. 1/74.
• อุตฺตสฺต [อุ+ตส]  กค. หวาดแล้ว, สะดุ้งแล้ว. 
  อุตฺตสฺตภิกขุํ อารพฺภ ชาอ. 2/269,  ต้นฉบับเป็น อุตฺตสต (เรียงตัว ไม่มีจุดที่ตัว ส) เข้าใจว่าพลาด  เทียบ อุตฺรสฺต. ในที่นี้ ยุโรปเป็น อุตฺตสนภิกฺขุ ถ้าเช่นนี้ ได้ศัพท์ "อุตตสน ค. ผู้หวาด, ผู้สะดุ้ง" อีกศัพท์หนึ่ง.
• อุตฺตาส [อุ+ตส]  น. ความหวาด, ความสะดุ้ง. 
  อุพฺเพคอุตฺตาสภยาปนูทโน ผู้กำจัดซึ่งภัย คือความตกใจ แลความหวาด ที. 3/164.  =อุพฺเพคภยสฺส เจว อุตฺตาสภยสฺส จ อปนูทโน ทีอ. 3/144.
• อุตฺตาเสติ 1 [อุ+ตส] ก. การิต. ให้หวาด, ให้สะดุ้ง. 
  อตฺตโน ยกฺขานุภาเวน เต อุตฺตาเสตฺวา ยังชนเหล่านั้นให้สะดุ้ง ด้วยยักษานุภาพของตน ชาอ. 1/343.
• อุตฺตาเสติ 2 [เหมือนอันต้น แต่เป็น กตฺตุ โดยทางอรรถ]  ก. เสียบเป็น (คือ กิริยาที่ประหารชีวิตมนุษย์ ด้วยใช้หลาวเสียบ). 
  คจฺฉถ นํ สูเล อุตฺตาเสถ จงไปเอามันเสียบหลาวเสีย, สูเล อุตฺตาเสสุํ เสียบหลาวแล้ว. ชาอ. 2/398.
• อุตฺตาสิต [จาก อุตตาเสติ 2] กค. เสียบเป็นแล้ว. 
  สูเล อุตฺตาสิโต อันเขาเสียบเป็นแล้ว บนหลาว หรือ เสียบหลาวแล้ว ชาอ. 2/397.
• อุตฺตาสน [จาก อุตฺตาเสติ 2] นป. ความเสียบเป็น. 
  ยาว สูเล อุตฺตาสนํ. สุตฺตนิปาตอ. 1/75.

ตํสติ. 
อุตฺตํโส อวตํโส เครื่องประดับหูหรือศีรษะ. 
ตํสยติ.

ตสติ, อุตฺรสติ.

ตสฺสติ ธุลี วายุ.

ตสฺเสติ ตสฺสยติ

ตาเฬติ ตาฬยติ ปตาเฬติ ปตาฬยติ
ตาฬํ กํสตาฬํ

• ตาฬํ  เครื่องดนตรีชนิดที่ตี หรือ เคาะเป็นต้น.
• กํสตาฬํ  กังสดาล, 'โลห หรือ สำริด ที่ใช้ตี' เช่น ฆ้องเป็นต้น [กํส+ตฬ].

ตาเฬติ, ตาฬยติ เอตฺถ เอตํ วาติ ตาฬํ ดาล, สลัก. 
ปกฺเข ปตาเฬติ. 
กํสดาฬํ กังสดาล.

ตายติ ตาตา ตาณํ ปริตฺตํ โคตฺตํ นกฺขตฺตํ

• ตาตา  ผู้ต่อต้าน.  
  อา. อฆสฺส ตาตา ผู้ต่อต้านทุกข์ - ส.
• ตาณํ  ความต้านทาน; อีกนัยหนึ่งเป็นชื่อพระนิพพาน.
• ปริตฺตํ  นป. ปริตต์, พระปริตต์, พระพุทธมนต์, 'รักษาโดยรอบ' [ปริ+ตา].
• โคตฺตํ  นป. โคตร, แซ่, สกุล [โค+ตา]  
  วิ. โค วุจฺจติ อภิธานํ พุทฺธิ จ.  คํ ตายตีติ โคตฺตํ - ส.
• นกฺขตฺตํ  นป. ดาวนักษัตร์, ดาวฤกษ์, 'รักษาความดำเนิน (โดยปรกติ ไม่ลักลั่น)' [นกฺข+เต หรือ ตา] 
  วิ. … นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ. แต่โบราณาจารย์ว่า 'น+ขร' - ส. (ดู ขร).

ปริสมนฺตโต ตายตีติ ปริตฺตํ การรักษา, ป้องกันรอบ. 
ปุตฺตํ ตายตีติ ตาโต, ปิตา ผู้รักษาบุตร. 
ปิตรา ตายเต รกฺขิยเตติ ตาโต, ปุตฺโต ผู้อันบิดารักษา. 
ตายตีติ ปาเลตีติ ติถิ ดิถี. วันทางจันทรคติ. 
อฆสฺส ตาตา.

ตายติ. 
ตายนํ การสืบต่อ, รักษา, คุ้มครอง.

ตายติ ตายนํ

ตาเสติ ตาสยติ