พจนานุกรมธาตุ

ชมติ

ชรติ. 
ชโร ความป่วยไข้. 
ปชฺชรโรโค.

ชเรน ปีฬิตา ชนา, ชรยติ ชารยติ วา, ชรนาติ, ชียฺยติ, ชีรติ, ชีรติ. 
ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, ชิยติ. 
ชราชชฺชริตา โหนฺติ. 
ปริชิณฺณมิทํ รูปํ, อชรีติ ชชฺชโร, ชิณฺโณ, ชีรตีติ ชตฺตุ, ชรา วา.

ชรติ ชโร สชฺชโร ปชฺชรโรโค

• ชโร  ความเจ็บไข้, โรค. 
  อา. ชเรน ปีฬิตา มนุสฺสา มนุษย์ทั้งหลายอันโรคเบียดเบียนแล้ว - ส.
• ปชฺชรโรโค  โรคประชวร, โรคคือความเจ็บไข้, ความเจ็บไข้ [ป+ชร+โรค].

* ส. อธิบายว่า คำไข ชร ธาตุ ว่า โรเค นี้ มิได้หมายเอาโรคทั่วไป หมายเอา ชรโรค, คือโรคไข้, เป็นไข้. 
ดังนั้น ซโร ในที่นี้ จึงหมายความว่าไข้ (fever) ในคิริมานันทสูตร แปล ชโร ว่า ไข้เชื่อม 
สชฺชโร  ทาง สํ. เป็น สํชฺวระ ปชฺชรโรโค ก็คือ โรคไข้, จับไข้นั่นเอง.

ชเรติ ชรยติ ชรา

ในบาลีเป็น ชิรติ - ส.
 

ชลติ ทิพฺพติ กมฺปติ ติกฺขตีติ ชาลา เปลวไฟ. 
อคฺคี ปชฺชลนฺติ. 
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว.

ชลติ ชลํ ชลนฺโต ปชฺชลนฺโต ชลมาโน

ชลติ ชลํ

คำไขว่า "ธญฺเญ" นั้น ดู ธน ธาตุ.

ชาเลติ ชาลยติ ชาลํ ชาลา

• ชาลํ  ได้ในคำว่า มจฺฉชาลํ ข่ายดักปลา - ส.
• ชาลา  ได้ในคำว่า อคฺคิชาลา เปลวไฟ - ส.

ชาเสติ, ชาสยติ, 
อุชฺชสยติ.  ในจุราทิคณิกะ ส่วนมากมี อุ บทหน้า

ชสติ. 
ชาเสติ, ชาสยติ.

ชสติ

ชาเสติ ชาสยติ

ชาเสติ ชาสยติ

ชํเสติ ชํสยติ

ชสฺสติ โจรํ พนฺธนา.

ชินาติ. 
ชานิ ความเสื่อม. 
ชิโน คนแก่. สัททนีติว่าเป็น ชิธาตุ

ชาคโรติ. 
ชาคโร, ชาครณํ, ชาคริยา ความตื่น. 
ชาครติ. 
ทีฆา ชาครโต รตฺติ.

ชาครติ ชาคโร-รํ ชาครณํ ชาครมาโน

ชาคโรติ ปฏิชาคโรติ

เชติ, ชยติ. 
เชตฺวา มารํ สวาหนํ. 
ปราเชติ ย่อมแพ้. 
ชินาตีติ ชิโน. 
กมนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม.

ชินาติ. 
ชานิ ความเสื่อม. 
ชิโน คนแก่. สัททนีติว่าเป็น ชิธาตุ

เชติ ชยติ ปราชยติ ปราชโย ปราชยนํ 
ชิตํ ชโย วิชิตํ ชิโน 
มารชิ โลกชิ 
เชโต ชิตวา ชิตาวี ชิตฺวา วิชิตฺวา ฯเปฯ

• ปราชยติ ปราชโย  ปราชัย, แพ้ [ปรา=กลับความ+ชย]
• ชิโน  พระชิน, พระนามพระพุทธเจ้า, 'ผู้ชนะ.' ชิโน นี้ใช้เฉพาะศัพท์ เป็นพระนามพระพุทธเจ้าแท้ ตามสำนวนที่ใช้ในศาสนา ถ้ามีบทอื่นนำ เช่น ปจฺเจกชิโน หมายเป็นนามพระปัจเจกพุทธเจ้าได้ - ส.
• มารชิ  พระนามพระพุทธเจ้า, 'ผู้ชนะมาร.'
• โลกชิ  พระนามพระพุทธเจ้า, 'ผู้ชนะโลก.'

ชินาติ วิชินาติ