พจนานุกรมธาตุ

หฏติ ทิพฺพตีติ หฏฺโฏ. 
หฏกํ, หาฏกํ ทองคำ.

• หฐ ป. ความข่มเหง, ความหักหาญเอา. อช. 400.

หฐติ. 
หโฐ การทำโดยพลการ, การข่มเหง. 
หฏฺฐติ ปรจกฺกํ พลี. 
หฐติ ปฺลวตีติ หฏฺฐํ. 
หฏฺฐํ ปณฺณํ ยสฺสาติ หฏฺฐปณฺณี, เสวาโล สาหร่าย.

หทติ อูหทติ หทโน

• อูหทติ  อา. เยสํ โน สนฺติเก ทารกา อูหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปิ* เด็กทั้งหลายถ่ายอุจจาระบ้าง ปัสสาวะบ้าง ในสำนักของเราทั้งหลายใด (อูหทนฺติ=อุจฺจารํ กโรนฺติ  อุมฺมิหนฺติ=ปสฺสาวํ กโรนฺติ).  เป็น มุตฺเตติ โอหเทติ ก็มี.

* ใน ส. เป็น เยสํ โน สนฺถเต ทารกา … มีมาในมหาวิภังค์ วินัยปิฎก 2/71 ว่าด้วยเรื่องสันถัต. อรรถกถาสมนฺตปาสาทิกา ภาค 2/217 แก้ว่า อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปีติ สนฺถตานํ อุปริ วจฺจํปิ ปสฺสาวํปิ กโรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ดังนั้นความคงมิใช่อย่างที่แปลไว้แต่เดิมนี้.

• หทย [จาก หท. สก. หฤทฺ, หฺฤทย ] นป. หทัย, หฤทัย, หัวใจ. ว่าตามสำนวนบาลี มีความหมายเป็น 2 นัย :-
  1. ความคิด อันเป็นนามธรรม ดังบาลีว่า จิตฺตํ มโน มานสํ, หทยํ ปณฺฑรํ, มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ, วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตชฺชา จกฺขุวิญฺญาณธาตุ; อยํ วุจฺจติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ (วิภงฺคปปกรณ 104-5-6 มีหลายแห่ง)  หมายว่า จิตฺต มน มานส หทย ปณฺฑร มนายตน มนินฺทริย วิญฺญาณ วิญฺญาณกฺขนฺธ วิญฺญาณธาตุ เป็น เววจนะ คือไวพจน์แห่งกันแลกัน เป็นชื่อแห่งความคิดนามธรรมทั้งนั้น (เฉพาะในที่เช่นนี้).
  2. เนื้อหัวใจ อันเป็นรูปธรรม  ดังบาลีในอาการ 31 ว่า เกสา … หทยํ … มุตฺติ (รูปารูปกมฺมฎูฐาน สวดมนต์ 328)  แลตามความคิดความเห็นครั้งยุคอรรถกถา (100 ปีที่ 10 แต่พุทธปรินิพพาน) ว่า ตัวความคิด (นามธรรม) นั้น เกิดที่ภายในก้อนเนื้อหัวใจนี้แล โดยคำว่า หทยนฺติ หทยมํสํ *… ยตฺถ อฑฺฒปสตมตฺตํ  โลหิตํ สณฺฐาติ, ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ (วิสุทฺธิมคฺค 2/37).

* โดยนัยดั่งกล่าวมา โบราณจึงแปลว่า "เนื้อเป็นฝักแห่งหทัย" ก็มี.

หทติ, อุทหติ. 
เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปิ. ยํ ปิตฺวา โอหทาม เส.

หนฺติ-ปฏิหนฺติ-อุปหนติ-หนติ  หนนฺติ-ปฏิหนฺติ-อุปหนนฺติ 
หโต หนฺตา หนฺตฺวา หนิตฺวา หนฺตํ หนิตุํ อุปาหนํ  กมฺม-หญฺญติ ปฏิหญฺญติ

• หนติ  
  อา. 
  ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยยุํ วา พระราชา ท. จับโจรได้แล้ว พึงฆ่าบ้าง จำจองบ้าง 
  หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหิ ประหารด้วยมือและเท้า ท.  
  สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ ย่อมกำจัดเย็นร้อนได้. 
  ตโต วาตาตเป โฆเร สญฺชาเต ปฏิหญฺญติ แต่นั้นลมและแดดกล้าที่เกิดขึ้นแล้ว (อันวิหาร) ย่อมกำจัดเสียได้. 
  วาตาตเป ในที่นี้ไม่ใช่ สตฺตมี เป็น ปฐมา  เอาปฐมาวิภัตติเป็น เอ ดุจประโยค "วนปฺปคุมฺเพ" - ส.
  ประโยค "วาตาตเป" นี้ อยู่ในวิหารทานคาถา เดิมคงเป็นรูปนี้แน่ ท่านผู้แต่ง ส. จึงนำมาอ้างไว้โดยเห็นว่าแปลยาก แต่ในวินัยปิฏก จุลฺลวคฺค 7/87, 121 เป็น วาตาตโป โฆโร สญฺชาโต ซึ่งเป็น ปฐมา โดยตรง  ถ้าเป็นรูปนี้แปลง่าย แต่ประโยค "วนปฺปคุมฺเพ" ในขุทฺทกนิกาย ขุทฺทกปาฐ 25/8  ยังคงอยู่ตามรูปเดิม รูปเต็มประโยคดังนี้ วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค คิมฺหานมาเส ปฐมสฺมึ คิมฺเห พุ่มไม้ใหญ่ในป่า มียอดเบียดเสียดกันในเดือนร้อนต้นฤดูคิมหะฉันใด* (วนปฺปคุมฺเพ ให้แปลเป็น ปฐมา ดู อฏฺฐกถา ขุทฺทกปาฐ หน้า 210).
• อุปาหนํ  นป.  อุปาหโน ป.  บ้างว่าเป็น อุปาหนา อิ. รองเท้า  'เครื่องนำไป, พาไป' [หน=คติยํ] 
  วิ. ตํ ตํ ฐานํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ;  ตโต จ อาหนนฺติ อาคจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปาหนํ - ส.

* "คำอุปมาว่า พุ่มใหญ่แห่งพฤกษาในราวไพร เมื่อคิมหมาสรัมมกสมัยเดือนต้นแห่งฤดูร้อน มียอดอันกลุ่มใบอ่อนแลพวงดอกหากประดับดูเดียรดาษ ควรที่นรชาติจะพึงชมฉันใด" เทศนารัตนสูตรโบราณ.

วธติ วเธติ วโธ วธโก วธู วธิตฺวา วชฺเฌตฺวา

ที่เป็นรูป วธ ทั้งหมด คือ อาเทศ หน เป็น วธ - ส.

อา. ปาณํ วธติ.  ปาณวโธ ฆ่าสัตว์ - ส.

• วธู  แปลได้
  1. หญิงสาว  
     วิ. กิเลสวเสน สุนขมฺปิ อุปคมนสีลาติ วธู.
  2. หญิงสะใภ้  
     ดังบาลีว่า เตนหิ วธู ยทา อุตุนี โหติ อถ เม อาโรเจยฺยาสิ ผิดังนั้น สะใภ้มีระดูเมื่อใด พึงบอกเราเมื่อนั้น. 
     ศัพท์อันเป็นปริยายของหญิงสะใภ้ คือ สุณฺหา สุณิสา วธู - ส.

ฆาเตติ อาฆาโต อุปฆาโต ฆาตโก ปฏิโฆ 
สงฺโฆ วยคฺโฆ สกุณคฺฆี ฆาโต ฆาตนํ สงฺฆาโต

ที่เป็นรูปอย่างข้างบนนี้ทั้งหมด อาเทศจาก หน - ส.

• ปฏิโฆ  ปฏิฆะ, ความแค้นเคืองในใจ, แค้น, ขัดใจ เป็นกิเลสอย่างหนึ่ง [ปฏิ+หน]
• สงฺโฆ  พระสงฆ์, หมู่ภิกษุ, 'ไปร่วมกัน' อย่างหนึ่ง  'ฆ่ากิเลส' อย่างหนึ่ง 
  วิ. สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ. สุฏฺฐุ วา กิเลเส หนฺติ เตน เตน มคฺคาสินา มาเรตีติ สงฺโฆ - ส. [สํ+หน].
• วยคฺโฆ  พยัคฆ์, เสือโคร่ง, 'ฆ่า.' เรียกว่า วิยคฺโฆ วคฺโฆ บ้าง  และอีกชื่อหนึ่งว่า ปุณฺฑรีโก วิ. วิวิเธ สตฺเต อาหนตีติ วฺยคฺโฆ หรือ พฺยคฺโฆ - ส.
• สกุณคฺฆี  =เสโน เหยี่ยว 'ฆ่านก (ที่เล็กกว่า)' 
  วิ. ทุพฺพเล สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆี - ส.
• ฆาโต ฆาตนํ  ฆ่า, ประหาร, เบียดเบียน [แปลง หน เป็น ฆาต - สูจิ].
• สงฺฆาโต  ฆ่า, ประหาร, เบียดเบียน; รวมกัน, ติดต่อกัน [สํ+หน 'ฆ่า; ไปร่วมกัน'] (อ. 1080).

หญฺญติ ปฏิหญฺญติ

• หญฺญติ ปฏิหญฺญติ  ทั้ง 2 ศัพท์เป็น กตฺตุ ในหมวดนี้  
  อา. สทฺโท โสตมฺหิ หญฺญติ เสียงกระทบหู - ส.

สํหติ. 
สํโฆ, สงฺโฆ หมู่, พระสงฆ์. 
สํหโต, สํฆาโต, สงฺฆาโต การสะสม, รวมกัน.

หญฺญติ, วิหญฺญติ. 
ปฏิหญฺญตีติ ปฏิโฆ ความเบียดเบียน, กระทบใจ, ปฏิฆะ. 
อวิหญฺญมาโน เวทนํ อธิวาสยิ.

หนติ. 
หนนํ การเบียดเบียน, การตี, การฆ่า. 

ที่แปลง หน ธาตุเป็น ฆาต ก็มี ด้วยสูตรว่า หนสฺส ฆาโต เช่น 
ฆาเตติ. 
ฆาตนํ, ฆาโต การฆ่า, การประหาร. 
ฆาตโก, ปาณฆาโต. 

อุปหนติ. อุปหนนํ การนำไป. 
ตํ ตํ ฐานํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ อุปาหโน. อุปาหนา, อุปาหนํ รองเท้า, เครื่องนำไป, พาไป 

ถ้าลงการิตปัจจัยจะมีรูปเป็น ฆาตยติ. 
ในประโยคกรรมจะมีรูปเป็น หญฺญติ.

อาหนติ, อาหนฺติ. 
อาฆาโต ความผูกโกรธ. 
อาฆาตนํ ตะแลงแกง, สถานที่ฆ่า. 

ในกวิกัปปทุมโยชนากล่าวว่า วิ อา ปุพฺโพ พฺยาฆาเต. เช่น
พุยาหนฺติ, พฺยาหโต, พฺยาฆาโต. เป็นต้น.

อุหนติ, 
อุคฺฆาเตติ. 
อุคฺฆาเตตุวา. 
อุคฺฆาโต. สมุคฺฆาโต การถอนขึ้น. สมูหตา สีมา สํเฆน.

หโนติ หนุเต

หนุเต, หนวติ. 

สัททนีติยังมีรูป หโนติ เป็น ตนาทิคณิกะ เหมือน ตโนติ, กโรติ อีกด้วย

หมฺมติ

หยติ หโย

• หโย  หัย, ม้า, 'วิ่ง' 
  วิ. หยติ สิฆํ คจฺฉตีติ หโย. 
  ศัพท์เป็นชื่อม้าสามัญ คือ อสฺโส ตุรงฺโค ตุรโค พาชี วาโห วาหโน หโย - ส.

หยติ สีฆํ คจฺฉติ กิลมตีติ วา หโย, โฆฏโก ม้า, หยา ต้นไม้ชนิดหนึ่ง.

หรติ-วิหรติ วิหาสิ วิหิสฺสติ สํโวหาโร สพฺโพหาโร หาโร 
วิหรณํ วิหาโร โวหาโร อภิหาโร อุปหาโร อภินีหาโร วิหาตพฺพํ

• วิหิสฺสติ  ก. จักอยู่. 
  อา. อปฺปมตฺโต วิหิสฺสติ - ส.
• สํโวหาโร สพฺโพหาโร  พาณิชย์, พาณิชกรรม. ซื้อขาย.  
  รูปิยสํโวหาโร, รูปิยสพฺโพหาโร การซื้อขายด้วยเงินทอง - ส.
• หาโร  ได้ในศัพท์ว่า ปิติปามุชฺชหาโร ผู้เป็นอยู่ด้วยปรีดาปราโมทย์ - ส.
• วิหาโร  วิหาร, ที่อยู่ของภิกษุ.
• โวหาโร  โวหาร แปลได้ 4 นัย:-
  1. =พฺยวหาโร พาณิชย์, พาณิชกรรม, ซื้อขาย  
     ดังบาลีว่า โย หิ โกจิ มนุสเสสุ โวหารํ อุปชีวติ  เอวํ วาเสฏฺฐ ชานาหิ วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ.
  2. =ปณฺณตฺติ หรือ ปญฺญตฺติ  ข้อบัญญัติ, ข้อที่แต่งตั้งวางไว้เป็นแบบ เช่น วินัย, กฏหมาย ธรรมเนียม, ประเพณี, ชื่อ  
     ดังบาลีว่า สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร.
  3. =วจนํ กล่าว, แสดง, ชี้แจง, ถ้อยคำ  
     ดังบาลีว่า ตถา ตถา โวหรนฺติ ปรามสนฺติ.
  4. =เจตนา ความคิด, ตั้งใจ  
     ดังบาลีว่า อฏฺฐ อริยโวหารา อฏฺฐ อนริยโวหารา - ส.
     นอกจาก 4 นัยนั้น โวหาโร ยังอาจแปลได้อีกนัยว่า "อันตรายหรือเหตุร้าย"  ดังบาลีว่า สามุทฺทิกํ นาวํ … โวหาโร ตตฺถ คณฺเหยฺย อันตรายพึงจับเรือซึ่งแล่นไปในทะเลในที่นั้น.
     โวหาโร ในที่นี้แก้ว่า =พาลมจฺโฉ ปลาร้าย หรือ อุทกรกฺขโส ผีเสื้อน้ำ หรือ อาวฏฺโฏ วน, วังวน (โสณกชาตก).
• อภิหาโร อุปหาโร อภิหาร, อุปหาร, บูชา, นับถือ [อภิ; อุป+หร]. 
  อา. หํสานํ อภิหาเรสุํ ให้อาหารแก่หงส์ ท. โดยเคารพ หรือ บูชาอาหารแก่หงส์ ท. 'อภิหาเรสุํ=อุปนาเมสุํ' 
  อภิหารญฺจ ปสาทญฺจ ทิสฺวา เห็นความเคารพบูชา และความเลื่อมใส (มหาหิสชาตก).
• อภินีหาโร  อภินีหาร ความปรารถนาอย่างจริงจัง [อภิ+นิ+หร].

หรติ นีหาโร ปริหรติ-ปริหาโร หรณํ หโร ปาฏิหาริยํ อุทาหรณํ

• นีหาโร  นีหาร 'นำออก,' วิธี, ระเบียบ; น้ำค้างแข็ง [นิ+หร]  รูปกิริยา นีหรติ.
• ปริหรติ ปริหาโร  ปริหาร, บรรหาร, 'นำรอบ' ระวัง, รักษา, เลี้ยงดู; เคารพ, นับถือ; กล่าว, อธิบาย, แก้ไข; หลบเลี่ยง [ปริ+หร].
• หรณํ  ได้ในคำว่า รโชหรณํ นำไปซึ่งธุลี - ส.
• หโร  ได้ในคำว่า สพฺพโทสหโร ธมฺโม พระธรรมนำไปซึ่งสรรพโทษ - ส.
• ปาฏิหาริยํ  ปาฏิหาริย์, 'นำไปซึ่งข้าศึก' 
  วิ. ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฏิหาริยํ.  
  เป็นรูป ปาฏิเหรํ ปาฏิหีรํ ก็ได้ [ปฏิ+หร] - ส.
• อุทาหรณํ  อุทาหรณ์, ตัวอย่าง 'นำขึ้นมา, ยกขึ้นมา' [อ+อา+หร - สูจิ] (ท อาคม).

หรติ อาหรติ หรณํ หโร อาหาโร อวหาโร สํหาโร อปหาโร 
ปหาโร สมฺปหาโร สมาหาโร อุปหาโร หตฺโถ กมฺม-หริยติ ฯเปฯ

• อาหรติ  ก. ถือมา, พามา, นำมา, จับมา [อา-หร]  รูปอื่นเช่น อาหรณํ อาหริตฺวา อาหริตุํ เป็นต้น.
• หโร  ค. จับ, ถือ ได้ในคำว่า มโนหโร ปสาโท ความเลื่อมใส จับใจ เป็นต้น.
• อาหาโร  น. อาหาร, ของกิน; เหตุ, การณ์ [อา+หร].
• อวหาโร  น. อวหาร, ลัก, ขโมย. ฉวยเอา, ชิงเอา [อา+หร]  รูปกิริยา อวหรติ.
• สํหาโร  น. สังหาร, รวบรวม, ทำให้สั้นเข้า [สํ+หร]  รูปกิริยา สหรติ.
• อปหาโร น. อปหาร, ถือเอาไปเสีย, ฉวยเอาไปเสีย [อป+หร]  รูปกิริยา อปหรติ.
• ปหาโร  น. ประหาร, ตี, เฆี่ยน, ฆ่า, ทำอันตราย [ป+หร]  รูปกิริยา ปหรติ.
• สมฺปหาโร  น. สัมประหาร, รบกัน, ทำยุทธ์กัน, ต่อสู้กัน [สํ+ป+หร]  รูปกิริยา สมฺปหรติ.
• สมาหาโร  น. สมาหาร, รวบรวม, ทำให้เป็นหมู่เป็นกอง [สํ+อา+หร]  รูปกิริยา สมาหรติ.
• อุปหาโร  (ดู ข้างต้น)
• หตฺโถ  ป. หัตถ์, 'จับ, ถือ' มือ, ฝ่ามือ;  ศอก 1 (มาตรา) กำ, หมวด, หมู่; งวงช้าง;  ชื่อดาวนักษัตร์ที่ 13 สัณฐาน เหมือนงวงช้าง' [หร] (อ. 931). วชิรหตฺโถ ป. ท้าวสักกะ, พระอินทร์ 'ถือวชิร' [วชิร+หตฺก].

ปหรติ. 
ปหาโร, ปหรณํ การประหาร, การตี. 
ปหารํ ทเทยฺย ปาจิตฺติยํ.

วิหรติ เอตฺถาติ วิหาโร วิหาร, ที่อยู่, สมาบัติ.