พจนานุกรมธาตุ

วินาติ เวณุ

• เวณุ  '=วํโส' ไม้ไผ่ - ส.

วินาติ
อา. อิมินา สุตฺเตน จีวรํ วินาติ ทอจีวรด้วยด้ายนี้ - ส.

เวติ, วายติ. 
ตนฺตวาโย ช่างหูก, 
เวโม กระสวย, ที่ทอผ้า. 
วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ บทนี้สลับอักษร. 
วีนาติ วินาติ วา. 
วตฺถํ วินาติ. 
ในประโยคกรรมเช่น อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํ. วีตํ.

วิญฺจติ. 
วีจิ คลื่น.

• วิวิจฺจติ [วิ+วิจ] ก. หลีก-ปลีก-ออกเดี่ยว, อยู่คนเดียว, แยกออก. 
  วิวิจฺจถยฺเย, วิเวกญฺเญว ภคินีนํ สงฺโฆ วณฺเณติ ข้าแต่แม่เจ้า ท่าน ท. จงแยกออก สงฆ์ย่อมสรรเสริญ ความสงัด-ความแยกออก อย่างเดียว แก่พี่น้องหญิง ท. วินอ. 3/59. วิวิจฺจถาติ วินา โหถ วินอ. 2/526.
• วิวิจฺจ [วิ+วิจ+ตฺวา แปลงเป็น ย แล้วประสมกับที่สุดธาตุแปลง เป็น จฺจ] อก. สงัด-แยกออก-หลีกออกแล้ว. 
  วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สงัดจากเหล่ากามทีเดียว สงัดจากเหล่าอกุศลธรรม (หมายใจสงัด) (สวดมนต์หน้า 302 มีที่มาทั่วไป เรื่องปฐมฌาน).
• วิเวก [จาก วิ+วิจ] ป. วิเวก, ความสงัด. มี 3  กายวิเวก สงัดกาย 1 จิตฺตวิเวก สงัดจิต 1 อุปธิวิเวก สงัดจากกิเลส คือ พระนิพพาน 1 อุทานอ. 290.
• วิวิตฺติ [จาก วิ+วิจ] อิ. ความสงัด. 
  วิวิตฺติ วิเวโก วิสุทฺธิมคฺค 1/182.
• วิวิตฺต [จาก วิวิจฺจติ] กค. สงัด-แยกออก-หลีกออกแล้ว. … 
  วิวิตฺตาวาสตา กายวิเวโก นาม ความเป็นผู้มีที่อยู่สงัดแล้ว ชื่อกายวิเวก อุทานอ. 291.
• ปริเวก [ป+วิ+วิจ] ป. (เหมือน วิเวโก แท้) แม้มี ป ประกอบเข้าอีก จะแปลให้ต่างออกไปนิดหน่อยว่า "ความสงัดทั่ว" ก็ได้ แต่ทางความก็เท่ากับ วิเวโก นั่นแล. 
  วิเวโกเยว ปริเวโก อุทานอ. 291.

วิวิจฺจติ. 
วิวิจฺเจว กาเมหิ. 
วิเวกมนุพฺรูหเย. 
วิจติ, วิเวจติ. 
วิเวโก ความสงบ.

วิจฺฉติ วิจฺฉิกา

• วิจฺฉิกา  อิ. พฤศจิกา, แมงป่อง.

วิจฺเฉติ วิจฺฉยติ

วิจฺฉตีติ วิจฺฉิกา แมงป่อง.

วิจฺฉยติ.

วิชฺชติ สํวิชฺชติ สํเวโค สํวิคฺโค 
อุพฺพิชฺชติ อุพฺเพโค อุพฺพิคฺโค

• สํวิชฺชติ สํเวโค สํวิคฺโค  สังเวช, สังเวค, สลดใจ, ใจเหี่ยว [สํ+วิชิ 'กลัวพร้อม'].
• อุพฺพิชฺชติ อุพฺเพโค อุพฺพิคฺโค  หวาดหวั่น, หวาดเสียว [อุ+วิชิ]. อุพฺพิคฺคหทโย มีใจหวาด - ส.
   

เวชติ เวโค

ธาตุนี้ อี การันต์ - ส.

• เวโค  ความเร็ว, ไว. 
  เวเคน ปลายิ หนีไปโดยเร็ว. วาตเวโค ความเร็วของลม. 
  ศัพท์เป็นชื่อของความเร็ว 3 คือ เวโค ชโว รโย - ส.

วิชเต, เวชติ, 
สํเวชติ. 
สํเวโค, ธมฺมสํเวโค. 
วิชฺชติ, สํวิชฺชติ, อุพฺพิชฺชติ. 
สํวิคฺคมานโส. นทีเวโค. 
เพราะ อีการนฺต จึงไม่ลงนิคคหิต. 
ถ้าลงการิตปัจจัย เป็น สํเวเชติ.

เวฏติ เวฏโก

เวฏติ. 
เวฏโก ผู้ทำเสียง.

วิตฺเตติ, วิตฺตยติ. 
วิตฺตยเตติ วิตฺตํ, ธนํ ทรัพย์

เวถเต. 
วิถุโร ขโมย. 
วิถิยเตติ วิถิ วิถี วา ปโถ ทาง.  วี ในบทว่า วีถี ทำเป็น อี ทีฆะ

เวถติ

วิทติ เวโท วิทู เวที วิชฺชา การิต-เวเทติ

• เวโท  ป. เวท แปลได้ 4 อย่าง:-
  1. เวท เป็นชื่อคัมภีร์ข้างศาสนาพราหมณ์ หรือที่เรียกว่าพระเวท  
     ดังบาลีว่า ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ผู้เรียนจบเวท 3 หรือไตรเพท. 
     เวท 3 คือ อิรุพฺเพท ยชุพฺเพท สามเวท เติม อถพฺพนเวท เข้าด้วยเป็น 4  
     แต่ อถพฺพนเวท นี้ ผู้มีอัธยาศัยประณีตไม่ศึกษา เพราะประกอบด้วยการเบียดเบียนผู้อื่น 
     ไตรเพทนั้น มีชื่ออีกอย่างหนึ่งว่า ฉนฺโท มนฺโต สุติ ตามลำดับกัน.
  2. รู้แจ้ง  
     ดังบาลีว่า ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุํ อาภิชญฺญํ อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ พึงรู้ว่าผู้ใดเป็นพราหมณ์รู้แจ้ง ไม่มีกังวล ไม่ติดในกามและภพ.
  3. ปลื้มใจ, เบิกบานใจ*  
     ดังบาลีว่า เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก พวกใดปลื้มใจเที่ยวอยู่ในโลก [วิท=ตุฏฺฐิยํ].
  4. ไฟ  ดังบาลีว่า ชาตเวโท ไฟ* - ส.
• วิทู  วิทู. เวที นักปราชญ์ 'ผู้รู้'.

* ส. ว่า ปจฺฉานุเค ชาตสทฺเท สติ ตุฏฺฐชเนปิจ (เวท ศัพท์ เมื่อมี ชาต ศัพท์อยู่หลัง แปลว่า ผู้ยินดี).  
ปาวเกปิจ โส ทิฏฺโฐ ชาตสทฺทปุเรจโร (ถ้ามี ชาต ศัพท์อยู่หน้า ก็หมายเอา ไฟ).

วินฺทติ โควินฺโท วิตฺติ เวทิ เวที เวทิกา

• โควินฺโท  โควินท์, เจ้าของฝูงวัวควาย, หัวหน้าคนเลี้ยงฝูงวัวควาย, 'จอมโค' [โค+อินฺท, ว อาคม] อย่างหนึ่ง.  'ได้โค' [โค+วิท] อย่างหนึ่ง.  ในที่นี้ตรงกับนัยที่ 2.
• วิตฺติ  '=อนุภวนํ' เสวยอารมณ์, ประสบอารมณ์. หรือ '=เวทนา' รู้สึก, รู้อารมณ์ - ส.
• เวทิ เวที เวทิกา  ทั้ง 3 ศัพท์ สูจิว่า จาก วิท นี้.  เวทิ, นป. เวที. เวทิกา อิ. ไพรที, โต๊ะเครื่องบูชา; แท่น, ม้าหรือบัลลังก์รูปรี; หิ้ง, กระหนกบัวที่ยื่นออกมา [อ. 222-412].

วินฺทติ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ นิพฺพิณฺโณ วิตฺติ วิตฺตํ เวโท

• นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ นิพฺพิณฺโณ  หน่าย, เบื่อ, จืดจาง [นิ+วิท]  
  อา. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ.  นิพฺพิณฺโณ กามรติยา - ส.
• วิตฺติ  เบิกบานใจ, ปลื้มใจ, โสมนัส.
• วิตฺตํ  ทรัพย์, สมบัติ, 'เครื่องปลื้มใจ'.

วิชฺชติ สํวิชฺชติ

เวเทติ เวทยติ เวทนา เวทยิตํ เวทยมาโน 

• เวเทติ  
  อา. สุขํ เวทนํ เวเทติ เสวยสุขเวทนา, รู้สึกสบาย. 
  ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน เสวยทุกขเวทนา, รู้สึกลำบาก - ส.

เวเทติ ปฏิเวเทติ ปฏิเวทยติ

• ปฏิเวทยติ  
  อา. ปฏิเวทยามิ เต มหาราช - ส.

วิทติ สุขุมํ ปฺยตฺตํ ชานาตีติ วิชฺชา, เวโท ความรู้. 
วิทฺทสุ, วิทู, เวที นักปราชญ์, ผู้รู้. 
ปกาเรน วิทติ มงฺคลํ ภวตีติ ปวิตฺตํ หมดจด, มงคล, ดี.