พจนานุกรมธาตุ

ธนียติ
อา. วิธุรสฺส หทยํ ธนียติ ขอ หรือ อยากได้หัวใจของ วิธุร.

ธาตุนี้ ไม่สาธารณ์ - ส.  อา. นี้อยู่ใน วิธุรชาดก ในที่นั้น เป็น ธนิยฺยติ ซึ่งก็อย่างเดียวกับ ธนียติ นี้ อรรถกถาแก้ว่า ปตฺเถติ ปรารถนา, อยากได้.

สงฺขํ ธมตีติ สงฺขธมโก ผู้คนเป่าสังข์, ตถา เภริธมโก. 
ธมนฺติ เอตาย วีณาทโยติ ธมณิ, ธมนี สิรา สายเอ็น. 
อคฺคึ ธมติ สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ.

ธมติ สงฺขธมโก
อา. สงฺขํ ธมติ เป่าสังข์. อคฺคึ ธมติ ก่อไฟ - ส.

• สงฺขธมโก  ป. คนเป่าสังข์ [สงฺข+ธม].

ธรติ. 
สพฺพโลกํ ธรตีติ ธรณี, ธรา แผ่นดิน.

ธรติ, ธรเต. 
อาธาโร ที่รองรับ. 
ธารา ลำธาร. 
ธาเรติ. 
อตฺตโน สภาวํ ธาเรตีติ ธมฺโม.

ธรติ ธรเต ภูธโร

• ธรเต  อา. ธรเต สตฺถุ สาสนํ ทรงไว้ซึ่งคำสอนของพระศาสดา - ส.
• ภูธโร  ป. ภูธร, เขา, ภูเขา, 'ทรงแผ่นดิน, รับแผ่นดิน' [ภู แผ่นดิน ธร - สุจิ]. 
  ภูธร คำนี้ ในสำนวนบาลี มีที่ใช้แต่ที่หมายเนื้อความว่าเป็นภูเขาอย่างเดียว (อ. 605). 
  แต่ในทางสํสกฤต หมายกว้างไปมาก เช่น ภูเขา; ราชา; นามพระนารายณ์เป็นต้น ซึ่งเป็นธรรมดาที่รูปศัพท์ในบาลี มีความหมายมักแคบกว่าทางสํสกฤตเสมอ แม้ในคำเดียวกันนั้น เห็นจะเป็นเพราะบาลีมีเนื้อเรื่องใช้น้อยเป็นต้น. ในทางไทยนำมาใช้ หมายความถึงพระราชาเป็นพื้น พึงทราบว่ามาทางสํสกฤต ไม่ใช่บาลี.

ธรติ
อา. นิพฺพานํ นิจฺจํ ธรติ พระนิพพานมีอยู่ หรือคงที่ เป็นนิจ - ส.

ธรติ

ธาเสติ ธาสยติ

ธเสติ ธสยติ

ธสฺสติ ธสฺสยติ ขโล, 
ธสฺสยติ อคฺคึ ปโย.

ธสฺสติ. 
ธสฺสิตฺวา.

นิธึ นิเธติ ปุริโส. 
นิธิ นาม นิธียติ. 
ตว สุนิหิโต สนฺโต. 
กุหึ เทว นิทหามิ. 
นิธานวตี วาจา. 
สนฺนิธึ ทานิ กฺรุพฺพสิ.

ปริทหติ. 
ปริธี การทรงไว้รอบ, รัศมี, ทรงกลด. 
โย วตฺถํ ปริทเหสฺสติ. ปริธสฺสติ.

วิทธาติ. 
วิธาตา ผู้ทำ, ผู้จัดแจง. 
วิธียเต วิธิ, วิธานํ การจัดทำ, แบบอย่าง, วิธี.

อปิธาติ. 
อปิธาย. 
อปิธานํ ฝาปิด. 
อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ. 
ถ้าลบ อ จะมีรูปเป็น ปิธหติ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา, ปิธาย, ปิเธตุํ, ปิธานํ.

ภควา สกลโลกสฺส หิตํ ทธาติ. 
ปุริโส อตฺถํ สํวิเธติ. 
ลงการิตปัจจัย เป็น วิธาเปติ, สํวิธาเปติ.

สนฺธาติ. 
สทฺทหตีติ สทฺธา, สทฺทหนา ความเชื่อ. 
สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา. 
สมฺมา ธิยตีติ สนฺธิ การต่อ. 
ปฏิสนฺธิ. 
เป็นทิวาทิคณะก็มี เช่น สนฺธิยติ.

อภิธาติ. 
อภิธายี คำกล่าว. 
อภิธียเต เอเตนาติ อภิธานํ, อภิเธยฺยํ คำพูด, ชื่อ

โอทหติ. 
โสตํ โอทหติ. 
โสตาวธานํ. 
โอหิตโสโต.

สมฺมา อาเทติ สมฺปยุตฺตธมฺเมติ สมาธิ. 
สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ จิตฺตํปิ สมฺมา อาหิตํ สุฏฺฐุ ฐปิตํ. 
อาหิโต อคฺคิ.

อนฺตรธายติ, อนฺตราปิธายติ. 
สา เทวตา อนฺตรหิตา. 
อนฺตรธานํ การสูญหาย, อันตรธานไป.

ทธาติ วิทฺธาติ

ธาตุนี้มีรูปสัมฤทธิมาก จักแสดงตามนัยแห่ง ส. ดังต่อไปนี้:-

• สํวิเธติ ก. จัด, จัดแจง [สํ+วิ+ธา].
• นิเธติ ก. ฝั่ง. กมฺม - นิธิยฺยติ [นิ+ธา]. อา. นิธึ นิเธติ. นิธิ นาม นิธิยฺยติ ฝังขุมทรัพย์ - ส.
• นิธิ อิ. ขุมทรัพย์, กองทรัพย์, ทรัพย์ที่รวบรวมไว้เป็นปึกแผ่น [นิ+ธา].
• สุนิหิโต กค. กมฺม. ฝังไว้ดีแล้ว, เก็บไว้มิดชิด, เก็บไว้โดยปราศจากอันตราย [สุ+นิ+ธา].
• นิทหติ ก. ตั้งไว้, วางไว้ [นิ+ธา].
• ปริทหติ ก. 'ทรงรอบ,' นุ่งห่ม, แต่งตัว [ปริ+อา]  อา. โย วตฺถํ ปริทเหสฺสติ ผู้ใดจักนุ่งห่มผ้า - ส.
• ทหติ ก. ตั้งไว้, วางไว้. อา. โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติ สักย ท. ตั้งพระเจ้าโอกกากไว้เป็นปิตามหะ - ส.
• สทฺทหติ ก. 'ตั้งดี,' เชื่อ, นับถือ, เคารพ [สํ+ธา] อา. สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิ เชื่อพระปัญญาของพระตถาคต - ส.
• สทฺทหนา, สทฺธา* กน. ศรัทธา, ความเชื่อ
• สทฺทหิตพพํ, สทฺธาตพฺพํ กค. พึงเชื่อ, ควรเชื่อ.
• สทฺธายิโก ค. ผู้เชื่อถือ. ผู้มีศรัทธา.
• สทฺเธยฺโย ค. ควรเชื่อถือ. อา. สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา อุบาสิกามีวาจาควรเชื่อถือ - ส.
• สทฺทหิตุํ เพื่อจะเชื่อถือ, ความเชื่อถือ.
• โสตาวธานํ กน. ความเงี่ยโสต, 'ตั้งโสตลง' [โสต+อว+ธา].
• โอทหติ ก. ตั้งลง; เงี่ย. คอยสดับ, คอยฟัง. กค. โอหิโต. [อว หรือ โอ+ธา]. โสตํ โอทหิตฺวา เงี่ยโสต - ส.
• มจฺจุเธยฺยํ ค. เป็นที่ตั้ง-ที่อยู่ แห่งมัจจุ [มจฺจุ+ธา].
• นามเธยฺยํ นป. 'นามตั้ง, ชื่อตั้ง,' นาม, ชื่อ [อภิ+ธา]
• อภิเธยฺยํ นป. อภิไธย, 'ตั้งเฉพาะ,' นาม, ชื่อ [อภิ+ธา],
• อภิธานํ นป. อภิธาน' 'ตั้งเฉพาะ,' นาม, ชื่อ [อภิ+ธา].
• ธาตา ค. ผู้ทรงไว้, ผู้ตั้งไว้.
• วิธาตา ค. ผู้กระทำ, ผู้จัด, ผู้จัดแจง [วิ+ธา].

* สํ. เป็น ศฺรทฺธา ศฺรทฺ เป็นนิบาต หมายความว่า อย่างจริงใจ +ธา ทรงไว้ ตามพยัญชนะว่า ตรงไว้อย่างจริงใจ แม้รูปกิริยาก็นัยนี้.

ธาขติ.

ธาขติ