พจนานุกรมธาตุ

ฉินฺทติ เฉทนํ ฉินฺโน

• เฉตฺตา, เฉทโก ป. ผู้ตัด, ผู้ทอน.
• เฉตฺตํ. น. ความตัด, เพื่อจะตัด.  
  อา. เกเส เฉตฺตุํ วฏฺฏติ ควรตัดผมเสีย - ส.

ฉิชฺชติ ฉิทฺทํ ฉิชฺชนํ เฉโท

• ฉิทฺทํ (ดู ศัพท์ต่อไป).
  อา. สุตฺตํ ฉิชฺชติ ด้ายขาด - ส.
   

ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติ. 
ฉิทฺทํ ช่อง, รู, รอยแตก.

ฉิทฺเทติ ฉิทฺทยติ ฉิทฺทํ

• ฉิทฺทํ  นป. ช่อง, รู, โพรง.
   

โฉติ, 
เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ ตัดพระเมาลีอันอบด้วยของหอมอย่างประเสริฐ. 
อจฺโฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ. 
ในกัปปทุมะ กล่าวอีกว่า ฉุ คติยํ. ฉวติ. ฉวนํ, ฉุโต.

โฉติ เฉตฺวา เฉตฺวาน 

อา. เฉตฺวาน โมลึ วรคนฺธวาสิตํ ตัดพระเมาลีอันอบด้วยของหอมอย่างประเสริฐ - ส.

ฉุเฏติ, ฉุฏยติ. ฉุฏติ.

ฉุฏติ

ฉุเฏติ ฉุฏยติ

ฉุปติ อเนนาติ เฉปฺปํ หาง. 
ฉุปนํ การจับต้อง. 
องฺคชาเตน ฉุปิ, ฉุปิตฺวา.

• ฉุปติ
  มา มํ หตฺเถน ฉุปิ ท่านอย่าต้องดิฉันด้วยมือ หรือ อย่าเอามือมาถูกดิฉัน ธมฺอ. 2/151.
• ฉุปิต กค. ถูกแล้ว, ต้องแล้ว. 
  ฉุปิตมตฺเต วิปฺปฏิสารี อโหสิ เป็นผู้เดือดร้อน เพราะมาตรว่าถูกแล้ว - เพราะสรีระมาตรว่าอันตนถูกแล้ว วิน. 1/68.
• ฉุปน นป. ความถูก, ความต้อง. 
  ฉุปนํ นาม ผุฏฺฐมตฺตํ มาตรว่าถูก ชื่อ ฉุปน วิน. 1/251.

ฉุภติ. 
นิจฺฉุภนํ การถ่มเสลด. 
สามํ ฆรา นิจฺฉุภติ.

* ในโปตลิยสูตร มัชฌิมนิกาย 13/41 มีว่า ตเมนํ ทกฺโข โคฆาตโก ... อฏฺฐิกงฺกลํ … อุปจฺฉูเภยฺย  ก็น่าจะคือ ฉุภ ธาตุนี้  
แต่อรรถกถาเป็น อุปจฺจมฺเถยฺย ซึ่งน่าจะวิบัติ และแก้ว่า ตสฺส สมีเป ขิเปยฺย.

• ฉุภติ
• นิจฺฉุภติ [นิ+ฉุภ] ก. ขับ, ไล่, ฯลฯ. 
  สา มํ ฆรา นิจฺฉุภติ นางนั้นขับเราจากเรือน ชาอ. 3/512=5/377. (แต่ไทย เป็น นีหรติ ยุโรปเป็น นิจฺ- แก้อรรถเป็น นีหรติ เหมือนกัน
  เฉพาะฉบับไทยเท่ากับไม่ได้แก้อรรถ เพราะในคาถาก็เป็น นีหรติ แลแก้อรรถก็เป็น นีหรติ อีก).
  [นิจฺฉุภ-นิจฺฉุภน กน. ความ…].
• นิจฺฉุทฺธ [จาก นิจฺฉุภติ] กค. นำออก-คร่าออกแล้ว, ขับ-ไล่แล้ว. 
  นิจฺฉุทฺธํ นิกฺกฑฺฒิตํ ชาอ. 3/99=4/450. แต่ไทยเป็น นิจฺฉุฑฺฑํ  ยุโรปเป็น -ฉุทฺธํ.
• ฉุทฺธ [จาก ฉุภติ] กค. ทิ้งแล้ว. 
  ฉุทฺโธ อเปตวิญฺญาโณ หมดวิญญาณแล้ว อันเขาทิ้งแล้ว ธมฺอ. 2/280 ไทยเป็น ฉุฑฺฑ ยุโรปเป็น -ทฺธ (Dh. 41). 
     เรื่อง ฉุทฺธ-ฉุฑฺฑ แล นิจฺฉุทฺธ-นิจฺฉุฑฺฑ นี้ น่าวินิจฉัยอยู่. 
  ถ้าเป็น ฉุทฺธ ออกจาก ฉุภ ธาตุนี้ ถ้าเป็น ฉุฑฺฑ ยังไม่ทราบว่าออกจากธาตุอะไร  เพราะ ฉุฑ-ฑิ หรือ -ฑฺฑ ไม่มีตัวธาตุ  มีแต่ ฉฑฺฑ ธาตุ ว่า ทิ้ง หรือจะถือว่าเลือนมาจากธาตุนี้กระมัง  ถึงเช่นนั้น รูป กค. ต้องเป็น ฉฑฺฑิต (ทิ้งแล้ว) จะเป็น ฉฑฺฑ ไม่ได้. 
  ในเมืองไทยชินปากกันมานานแล้วว่า ฉุฑฺโฑ อเปตวิญญาโณ ทั้งธรรมบทบาลีแลอรรถกถา ธมฺอ. 2/280 แลยัง นิจฺฉุฑฺฑํ นี้อีก ตรงกันข้ามกับยุโรปๆ เป็น ฉุทฺธ ทั้งนั้น ทั้งในธรรมบทฉบับพิมพ์ใหม่ ที่นิยมกันว่าเป็นฉบับดี พร้อมทั้งอรรถกถา ยังดิกชันนารีอีก ทั้งชิลเดอรสแลของ ปี. ที. เอส. ไม่มี ฉุฑฺฑ เลย มีแต่ ฉุทฺธ (ทิ้งแล้ว) ทั้งนั้น. ควรสังเกตว่า นี้เป็นคำหนึ่ง ที่ไทยกับยุโรปตรงกันข้ามทีเดียว ข้าพเจ้าระหายอยากดูฉบับลานเก่าแก่ ที่ยังไม่ได้แก้ไข เช่น ฉบับทองใหญ่ แลครูเดิมเป็นต้น ขอฝากท่านผู้ใฝ่ใจไว้.
     คำ ฉุทฺธ หรือ ฉุฑฺฑ ในธรรมบทนั้น อ. ไขว่า อปวิทฺธ [อป+วิธ] กค. ทิ้งแล้ว.  แลคำ อปวิทฺธ นี้ มีอีกว่า ยํ หิ กิจฺจํ ตทปวิทฺธํ อันใดเป็นหน้าที่ อันนั้น (อัน.) ทอดทิ้งแล้ว ธมฺอ. 7/384 อปวิทฺธ ไขว่า ฉฑฺฑิต ที่ไขเช่นนี้ ยังมีอีกหลายแห่ง (นำมาลงไว้เพื่อเกื้อกูลแก่วิจารของผู้ใฝ่ใจ).
   

ฉุรติ, โฉรติ. 
ฉุริกา, ฉุรี ดาบ.

ชกฺขติ.

ชกฺขติ

ชคฺคติ, ปติชคฺคติ, 
มาตาปิตโร ชคฺคติ. 
ทฺวารํ ชคฺคติ. 
ทฺวารชคฺคนํ นาม ทฺวารปาลานํ ภาโร.

ธาตุนี้ ก็ดูเป็น ชาคร ธาตุนั่นเอง (ดู ธาตุปฺ. เล่มก่อน [ชาคร1 ชาคร1 - pd])  แต่ ธป. มีทั้ง ชคฺค, ชาคร. จึงนำลงไว้.

ชคฺฆติ. 
ชคฺฆิตํ การหัวเราะ. 
น อุชฺชคฺฆินิกาย.

ชคฺฆติ สญฺชคฺฆติ ชคฺฆิตํ ชคฺฆิตฺวา

ชจฺจติ.

ชจฺจติ

[คำไขที่ว่า วชฺชเนสุ นั้น ออกสงสัย หรือจะเป็น ตชฺชเนสุ* บ้างกระมัง ถ้าดังนั้น แปลว่า ขู่. คุกคาม ผู้สนใจพึงหาหลักฐานต่อไป ยังไม่มีหลักอ้างด้วยกันทั้งคู่].

* เป็น ตชฺชเนสุ อย่างเดียวกับ จจฺจ ธาตุที่แล้วมา. สํ. เป็น ชรฺจฺ.

ชจฺจติ.

ชชติ, ชญฺชติ.