พจนานุกรมธาตุ

อลติ อลงฺกาโร อลงฺกโต อลงฺกํ กมลํ กมลาสโน

อล ธาตุนี้ เกจิอาจารย์อยากให้มีอรรถเป็น 3 คือ (1) ภูสน=ประดับ (2) ปริยาปน=พอ (3) วารณ=ห้าม แต่เรา (ส.) ไม่เห็นด้วย เพราะไม่เห็นที่มา  ที่แปลว่า พอ และห้าม นั้น เป็น อลํ ศัพท์ ซึ่งเป็นนิบาตต่างหาก  
อา. อลเมตํ สพฺพํ ทั้งหมดนี้ พอละ  อลํ เม เตน รชฺเชน ข้าพเจ้าไม่ต้องการด้วยราชย์นั่น - ส.

• อลงฺกาโร ป. อลังการ, เครื่องประดับ [อลํ+การ 'ทำการประดับ'].
• อลงฺกโต กค. อลงกต, ประดับแล้ว [อลํ+กต].
• อลงฺกํ นป. เครื่องประดับพิเศษ '-ภูสนวิเสโส' ได้ในกาพย์ของกวีว่า "สาลงฺกานนโยเคปิ สาลงฺกานนวชฺชิตา" - ส.
• กมลํ นป. กมล, บัว, ดอกบัว, 'ประดับน้ำ' [กํ=น้ำ, อล - สูจิ]
• กมลาสโน ป. กมลาสน์, พรหม, 'มีดอกบัวเป็นที่นั่ง ' [กมล+อาสน - สูจิ].

ธาตุนี้ ยังไม่พบรูปกิริยาที่จะให้รู้ว่าเป็นหมวดไหน.

• อลฺล ค. เปียก, ชุ่ม, สด; ใหม่. อช. 753 สูจิ.
• อลฺลมตฺติกา [อลล+มตฺ-] อิ. ดินเปียก. 
  อลฺลมตฺติกาปุญฺเช ปกฺขิเปยฺย พึงใส่เข้า … ในกองดินเปียก มช. 3/199.
• อลฺลโคมย [อลฺล+โคมย] ป. นป. มูลโคสด-ใหม่. 
  ตํ เคหํ อลฺลโคมเยน อุปลิมฺปิตวา ฉาบเรือนนั้น ด้วยมูลโคสด ธมฺอ. 3/329.
• อลฺลมธุ นป. น้ำผึ้งใหม่, 
  ตเตฺรกํ อลฺลมธุเมว นตฺถิ น้ำผึ้งใหม่อย่างเดียวเท่านั้น ไม่มีในมหาทานนั้น ธมอ. 4/548.
• อลฺลมํส ค. 'มีเนื้อสด,' มีชีวิต, ยังเป็นอยู่. 
  อลฺลมํสสรีรา เยว (พระขีณาสพทั้งหลาย) ยังมีสรีระมีเนื้อสด-มีชีวิต-เป็นอยู่ ทีเดียว ธมฺอ. 3/429.

ที่มา: สูจิ.

อลติ อลํ ภูสนํ กโรติ เอเตนาติ อลงฺกโร. 
อลงฺกโต. 
อลติ พนฺธติ เอเตนาติ อลิกํ ความเหลาะแหละ. 
อลติ ปาปกรเณ สมตฺเถตีติ อลโส คนถนัดทำชั่ว, เกียจคร้าน.

อลฺลติ พนฺธตีติ อลฺลํ ความผูกพัน.

อวติ อวตํ อวินิ

• อวตํ  อา. พุทฺโธ มมวตํ พระพุทธเจ้าจงรักษาข้าพเจ้า (มํ+อวตํ) - ส.
• อวินิ อิ. ภูมิ, แผ่นดิน 'รักษาสัตว์' [อว ยุ ปจฺ - สูจิ].

สตฺเต อวติ รกฺขตีติ อวนี, มหี แม่น้ำ ตถา อวนฺติชนปโท, ตถา อพฺภํ เมโฆ. 
ปุตฺตํ อวติ รกฺขตีติ อาวุโก บิดาผู้รักษาบุตร.

อสติ

อสฺนาติ อสฺนาถ อสนํ กมฺม-อสียติ

• อสฺนาติ อสฺนาถ  
  อา. วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ (เขา) บริโภคผล (เมล็ด) ของพืช ท. ที่หว่านแล้ว. 
  อสฺนาถ ขาทถ ปิวถ เชิญ (ท่าน ท.) บริโภค เคี้ยวกิน และดื่ม - ส.
• อสนํ =อาหาโร อาหาร, เครื่องบริโภค. วิ. อสียติ ภุญฺชิยเตติ อสนํ - ส.

อตฺถิ, สนฺติ, อสิ, อตฺถ, อสฺมิ, อสฺม, อมฺหิ, อมฺห. 
สนฺโต, สมาโน. 
อสิยติ ขิปิยตีติ อสนิ, กุลิสํ สายฟ้า. 
อสติ วิสชฺเชตีติ อจฺฉรา นางอัปสร, เวลาสั้นชั่วดีดนิ้ว. 
อสิยิตฺถ ขิปิยิตฺถาติ อสุโร อสูร, ยักษ์. 
อสติ ขิปตีติ อสฺโส, หโย ม้า. 
อสติ ภกฺขตีติ อสโก ผู้กิน. 
อสิยเต ภกฺขิยเตติ อสิตํ, อสนํ, อนฺนํ อาหาร, ข้าว.

อสฺนุเต. อาเทส ณ เป็น น

วุตฺตานํ ผลํ อสฺนาติ. อสติ. 
อโส อาหารที่บุคคลพึงกิน, การกิน.

อสฺสติ นิรสฺสติ อิสฺสาโส

• นิรสฺสติ ก. สละ, ละ, ทิ้ง '=ฉฑฺเฑติ' [นิ+ร+อสฺสติ]  
  อา. นิรสฺสติ อาทิยติ จ ธมฺมํ - ส.
• อิสฺสาโส น. '=ธนุคฺคโห' คนยิงธนู. 
  วิ. อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส -

อสุณาติ อสฺสุ

• อสฺสุ น้ำตา, 'ไหล.'

อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโห นายขมังธนู, ช่างศร. 
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.

อสุณาตีติ อสฺสุ น้ำตา.

อาห อาหุ อาหํสุ

ธาตุนี้ ได้จากสํสกฤต สำหรับทำตัว อาห อาหุ อาหํสุ 
ใน ปโรกฺขา วิภัตติเดียวเท่านั้น  

ดูบาลีไวยากรณ์พิเศษของผู้แต่ง เล่ม 3 อาขยาต ข้อ 26.

อหติ อหิ

• อหิ งู. 'นิปฺปาโท สมาโน อหติ'  - ส.

อํหติ คจฺฉตีติ อหิ, นิปฺปาโท งู.

อํหยติ, อํหยเต.

อฬติ วาโฬ

• วาโฬ น. เนื้อร้าย มี เสือ เป็นอาทิ; งู. 
  ค. หยาบคาย, ร้าย, ทารุณ (อ 934).

อาคเมติ อาคมยติ  สมุทาคเมติ สมุทาคมนํ  อาคมนํ อาคเมนฺโต  อาคมยมาโน

ธาตุนี้ คือ อา บุพ. คมุ ธาตุ และเป็น สุทฺธกตฺตุ ในหมวดนี้ - ส.

• สมุทาคเมติ ก. เป็นไปอยู่, เป็นไปพร้อม, '=สมฺปวตฺตติ' 
  อา. กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ  รูปธรรม อรูปธรรม อาศัยกามาวจรธรรม ท. เป็นไปอยู่ - ส. [สํ+อุ+ท+อาคมุ]
• สมุทาคมนํ กน. ความเป็นไป, ความเป็นอยู่, ความมีอยู่.

อาจเมติ อาจมยติ อาจมนํ อาจมนกุมฺภี

ธาตุนี้ คือ อา บุพ. จมุ - ส.

• อาจมนกุมฺภี หม้อชำระ, หม้อน้ำสำหรับล้าง [อาจมน+กุมภี].