พจนานุกรมธาตุ

อโปสิ อีสตฺตํ อคมีติ อปฺปํ อพหุ น้อย, ไม่มาก. 
ปาปุโณติ, ปาปุณาติ. 
ปตฺโต, สมฺปตฺโต ไป, ถึง. 
อป ในหมวด สุ ธาตุนี้ รูปสำเร็จมี ป บทหน้า เสมอ

อปฺโปติ ปปฺโปติ อาโป

• อาโป ป. น้ำ, 'สร้านไปทุกแห่ง'  วิ. อปฺโปติ ปปฺโปติ ตํ ตํ ฐานํ วสรตีติ อาโป - ส.

อมฺพติ อมฺพา อมฺพุ อมฺพุชากโร อมฺพุชินี อมฺพุโช อมฺพุโท อมฺพุธโร

• อมฺพา มารดา '=อมฺมา' - ส.
• อมฺพุ น้ำ, 'มีเสียง.'  ศัพท์เป็นชื่อของน้ำ คือ ปานียํ อุทกํ ทกํ กํ โตยํ ชลํ ปาโต อมฺพุ สลิลํ วาริ อาโป อมฺโภ ปปํ นีรํ เกพุกํ ปานิ อมตํ - ส.
• อมฺพุชากโร สระ, บ่อ, ถัง.
• อมฺพุชินี สระบัว.
• อมฺพุโช ปลา; บัว 'เกิดในน้ำ.'
• อมฺพุโท เมฆ, 'ให้น้ำ.'
• อมฺพุธโร เมฆ, 'ทรงน้ำ.' (อ.)

อมฺพติ อมฺพํ ปุตฺโต. 
อมฺพติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺพุ. ชลํ น้ำ.

อพฺพติ

อพฺพติ อมฺพิยติ วา สทฺทํ กโรตีติ อมฺพุ น้ำ. 
อมฺพติ รกฺขตีติ อมฺพา, อมฺพโก บิดา. 
อมฺพติ สีฆํ คจฺฉตีติ อมฺพํ นัยน์ตา.

อพฺภติ อพฺโภ-ภา-ภํ

• อพฺโภ-ภา-ภํ ป. นป. อิ. อัพภะ, เมฆ, หมอก. 
  อา. อพฺฏฺฐิโตว ส ยาติ (อพฺโภ+อุฏฺฐิโต+อิว). 
  อา. อพฺภา มหิกา ธูโม รโช ราหุ อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺติ - ส.

ศัพท์เป็นชื่อของเมฆ คือ เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน ธาราธโร. อมฺพุธโร ปชฺชุนฺโน หิมโค อพฺโภ-ภา-ภํ - ส.

อพฺภติ อเนกสตปฏโล หุตฺวา อุคฺคจฺฉตีติ อมฺโภ หมอก, เมฆ.

อมฺภติ อมฺโภ

• อมฺโภ น้ำ, 'มีเสียง.'

อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภ น้ำ. 
อมฺโภชํ ดอกบัว.

อมติ อํสุ อํสุมาลี

• อํสุ ป. อิ. รัศมี [อม ธาตุ อุ ส อาคม - สูจิ.]
• อํสุมาลี ป. พระอาทิตย์, 'มีระเบียบรัศมี' [ อํส+มาลา+อี - สูจิ].

อเมติ อมยติ อนฺโธ อามโย อนามโย นิรามโย

• อนฺโธ อา. อนฺธนโข มีเล็บเป็นโรค, เล็บเสีย - ส.
• อามโย โรค, ความเจ็บไข้.
• อนามโย, นิรามโย 'ไม่มีความเจ็บไข้' เป็นสุข, สบาย [น+อามย, นิ+ร+อามย ] (อ.)

อมยติ กาลนฺตรํ อมตฺตํ ถ้วยใส่อาหาร. 
อมิยติ คมิยตีติ อมฺโพ ต้นมะม่วง. 
อมติ ปวตฺตตีติ อมฺหํ หิน. 
อมติ ปีเฬตีติ อามโย แผล. 
จกฺขุนา อมติ รุชฺชตีติ อนฺโธ. 
อมิยเต ภชิยเตติ อมฺมา มารดา. 
อมติ ภุญฺชติ เอตฺถาติ อมตฺตํ ถ้วยใส่อาหาร.

อเฆติ อฆยติ อฆํ อโฆ อนโฆ

• อฆํ อโฆ  นป. ป.  ชั่ว บาป;  ทุกข์, ลำบาก;  วิบัติ, ฉิบหาย;  ฟ้า, อากาศ.
• อนโฆ  ค. ปราศจากชั่ว; ปราศจากทุกข์; ปราศจากฉิบหาย [น+อฆ].

อมฺพติ อมฺพรํ ทิคมฺพโร

ธาตุนี้ไม่มีใน ส. แต่มีในกัจจายน และเห็นมีรูปใช้อยู่ จึงนำมาลงไว้.

• อมฺพรํ นป. อัมพร, ฟ้า, อากาศ เวหาส;  ผ้า, ผ้านุ่งห่ม. [อมฺพ ธาตุ ร ปจฺ - สูจิ].
• ทิคมฺพโร ป. ทิคัมพร, 'คนมีผ้า คือ ทิศ หรือ นุ่งทิศ,' คนเปลือย, คนแก้ผ้า; เดียรถีย์. [ทิส=ทิศ อมฺพร=ผ้า แปลง ส เป็น ค - สูจิ]. 
  คำ ทิคัมพร นี้ ในสํสกฤตหมายกว้างออกไปมาก เช่นใช้เป็นชื่อของ พระศิวะ หรือ พระขันธกุมาร เป็นต้นได้.

อมฺพติ อมฺพิยติ วา สทฺทํ กโรตีติ อมฺพุ น้ำ. 
อมฺพติ รกฺขตีติ อมฺพา มารดา. 
อมฺพยเต เสฺนเหน อุปคมฺยเตติ อมฺพา, อมฺพโก บิดา. 
อมฺพติ สีฆํ คจฺฉตีติ อมฺพํ นัยน์ตา.

อยติ อโย สมโย

• อโย ป. เหล็ก (=กาฬโลหํ). วิ. อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโย - ส.
• สมโย ป. สมัย [สํ+อย ธาตุ หรือ อิ ธาตุ 'ไปพร้อม'] แปลได้หลายนัย:-

1. ความพร้อมเพรียง '=สมวาโย' ดังบาลีว่า อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อฺปาทาย.
2. ขณะ, ครั้ง, คราว '=ขโณ' ดังบาลีว่า เอโก จ โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสาย.
3. กาล, เวลา, ฤดู, '=กาโล' ดังบาลีว่า อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย.
4. สมุห, หมู่ ประชุม, '=สมุโห' ดังบาลีว่า มหาสมโย ปวนสฺมึ.
5. เหตุ, การณ์ '=เหตุ' ดังบาลีว่า สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ.
6. ความเห็น, ลัทธิ, มติ, ทิฏฐิ '=ทิฏฐิ' ดังบาลีว่า เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตโต สมยปฺปวาทเก … ปฏิวสติ.
7. ได้, ได้รับ, บรรลุ, ถึง 'ปฏิลาโภ' ดังบาลีว่า … อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ.
8. ประหาน, ละ, สละ, ทิ้ง, '=ปหานํ' ดังบาลีว่า สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสส.
9. ตรัสรู้. รู้แจ้ง, แทงตลอด, '=ปฏิเวโธ' ดังบาลีว่า ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ. - ส.

อยติ กมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโย เหล็ก. 
อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. 
สมํ สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ สมโย, สมวาโย การประชุม.

อรติ อตฺถํ อตฺโถ อุตุ เวรํ อุโร อุรโค โอรโส อุรจฺฉโท

• อตฺถํ นป. '=นิพพานํ' พระนิพพาน - ส.
• อตฺโถ ป. อัตถ, อรรถ แปลได้:-
  1. ประโยชน์, ผล
  2. เนื้อความ, ข้อความ, ใจความ (แห่งศัพท์)
  3. เจริญ, รุ่งเรือง
  4. ทรัพย์, สมบัติ
  5. วัตถุ, พัสดุ, สิ่งของ
  6. เหตุการณ์
  7. หาย, สูญ, ฉิบหาย
  8. ประโยชน์เกื้อกูล
  9. เป็นชื่อของเขาในปัจฉิมทิศ (อ. 785).
• อุตุ ป. นป. ฤดู. วิ. ตํ ตํ สตฺตกิจจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ - ส.
• เวรํ นป. เวร, ความผิด, ความชั่ว; ความแค้น, 'เป็นไปน่าเกลียด' [วิ+อร - สูจิ].
• อุโร ป. อุร, อก [อร แปลง อ เป็น อุ - สูจิ].
• อุรโค ป. อุรค, งู, 'ไปด้วยอก' [อุร+ค - สูจิ].
• โอรโส ป. โอรส, ลูก, 'เกิดแต่อก' [อุร+ส - สูจิ].
• อุรจฺฉโท ป. เกราะ, 'ปิดอก' [อุร+ฉท - สูจิ].

อรติ ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ ปวตฺเตตีติ อุตุ ฤดู. อรโต ตุ ตมฺหิ อรสฺสุ, 
อริยเต คมิยเตติ อตฺถํ นิพพานํ. อริยเต ญายเตตฺยาทินา อตฺโถ ความหมาย. 
อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อทฺธา หนทาง, กาลนาน. 
อรติ นสฺสตีติ อตฺโถ ความพินาศ.

อรหติ อรหํ อรหา 

• อรหํ อรหา ป. พระอรหันต์, 'ผู้ควรบูชา' 
  วิ. … อรหนีโย ปูชนีโยติ อรหํ-หา.  
  ศัพท์เป็นนามของพระอรหันต์ มี 3 คือ อรหํ-หา ขีณาสโว อเสกฺโข - ส.

อรหติ อรหํ อรหา 

• อรหํ อรหา ป. พระอรหันต์, 'ผู้ควรบูชา' 
  วิ. … อรหนีโย ปูชนีโยติ อรหํ-หา.  
  ศัพท์เป็นนามของพระอรหันต์ มี 3 คือ อรหํ-หา ขีณาสโว อเสกฺโข - ส.

อรเหติ, อรหยติ อรหติ ภิกฺขุ ภิกฺขิตุํ. 
กลํ นารหนฺติ โสฬสึ, 
อรหิยเตติ อรหา, อรหํ ผู้อันเขาบูชา.