พจนานุกรมธาตุ

หุณฺฑติ

หุณฺฑเต ธนํ โลโก, ราสึ กโรตีติ อตโถ.

หุรติ

หุลติ หโล การิต-โหเลติ

• หโล  ป. '=พาโล' คนพาล หรือ เด็ก. 
  วิ. โหเลติ ภูมึ ภินฺทนฺโต มตฺติกภณฺฑํ จาเลตีติ หโล. อุ เป็น อ - ส.

หุลติ, โหลติ. โหเลติ ภูมึ ภินฺทนฺโต มตฺติกขณฺฑํ จาเลตีติ หโล, ผาโล ผาล.

หุฬติ

หฬติ, โหฬติ.

โหติ ปโหติ ปหูตํ โหตพฺพํ โหตุํ หุตฺวา เหตุเย

• ปโหติ  ก. พอ, เพียงพอ [ป+หู]  
  อา. อิทํ วตฺถํ วิปุลภาเวน จีวรํ กาตุํ ปโหติ ผ้านี้พอทำจีวรเพราะใหญ่กว้าง - ส.
• ปหูตํ  ค. มาก, มากมาย [ป+หู]  
  อา. ปหูตวิตฺโต มีสมบัติมากมาย 
  ปหูตชิวฺโห ภควา พระผู้มีพระภาคมีพระชิวหาหนายาวและอ่อน '=สุปุถุล-สุทีฆ-สุมุทุกชิวฺโห' - ส.
• เหตุเย  น. เพื่ออันมี, เพื่ออันเป็น, '=ภวิตุํ' 
  ได้ในบาลีว่า … น โส สกฺกา นเหตุเย มรรคนั้น (อันใครๆ) ไม่อาจเพื่อไม่ให้มี คือ ต้องมี ไม่มีไม่ได้ [หู ธาตุ ตุํ หรือ ตุเว ปัจจัย. อาเทสเป็น ตุเย และ อู เป็น เอ]. นเหตุเย-อภวิตุํ.  
  ถ้าอยู่ในที่อื่น '=เหตุภาวาย เพื่อความเป็นเหตุ' บ้าง เป็น เหตุ ศัพท์ - ส.

หู นี้ มีที่ใช้มากในคัมภีร์ทั่วไป จะนำบทมาลาที่ ส. แจกไว้ดังต่อไปนี้:-

• วตฺ.- โหติ โหนฺติ …
• ปญฺ.- โหตุ โหนฺตุ, … 'จงมี, จงเป็น.'
• สตฺ.- หุเวยฺย หุเวยฺยุํ, -… 'พึงมี, พึงเป็น.'
  อีกนัยหนึ่ง-เหยฺย เหยฺยุํ, … 'พึงมี, พึงเป็น.'
  ที่เป็นรูป หุเวยฺย นั้น. เทียบพระบาลีว่า อุปโก อาชีวโก หุเวยฺยปาวุโสติ วตฺวา … (เป็น หุเปยฺย บ้าง) - ส.
  ที่เป็นรูป เหยฺย เทียบอรรถกถาว่า  น จ อุปฺปาโท โหติ, สเจ เหยฺย, อุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปาโท ปาปุเณยฺย - ส.
• ปโร. -หุว หุวุ, หุเว หุวิตฺถ หุว หุวิมฺห; หุวิตฺถ หุวิเร, หวิตฺโถ หุวิโวฺห, หุวิ หุวิเมฺห. มีแล้ว, เป็นแล้ว.'
  หุวิตฺถ อตฺตโนบท ปฐมบุรุษ นั้น บางคราว แปลงรูปเป็น โหถ บ้าง  
  ดังบาลีว่า กสิรา ชีวิกา โหถ*  ความเลี้ยงชีพเป็นของลำบาก '=ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสิ' - ส.
• หีย.- อหุวา อหุวุ. อหุโว อหุวตฺถ, อหุว อหุวมฺหา; อหุวตฺถ อหุวตฺถุํ อหุวเส อหุววฺหํ อหุวึ อหุวมฺหเส 'ได้มีแล้ว, ได้เป็นแล้ว.' 
  มยํ อหุวมฺหเส เรา ท. ได้มีแล้ว '=ภวมฺหเส.'
  ควรระวัง อหุวมฺหเส นี้ รูปพ้องกับ อา. อกรมฺหเส เต กิจฺจํ ยํ พลํ อหุวมฺหเส กำลังใดได้มีแก่เรา ท. สิ เรา ท. ได้ทำกิจของท่าน (ด้วยกำลังนั้น) หรือ เราได้ทำกิจของท่าน ด้วยกำลังซึ่งมีอยู่.  อหุวมฺหเส ในประโยคนี้ แยก อหุวา หรือ -ว+อมฺห+เส (อมฺห=อมหากํ. เส นิบาต) อีกนัยหนึ่ง แยก อหุ+อมห+เส (ว อาคม) ทั้ง อหุวา หรือ -ว และ อหุ =อโหสิ ได้มีแล้ว - ส.
• อชฺ.- อโหสิ อหุ-อเหสุํ, อหฺโว อหุวตฺถ-อโหสิตฺถ, อหุวาสึ-อโหสึ-อหุํ อหุมฺหา-อโหสิมฺหา; … ได้มีแล้ว, ได้เป็นแล้ว.'
  อา. อหํ เกวฏูฏคามสฺมึ อหุํ เกวฏูฏทารโก (อหุํ=อโหสึ) - ส.
• ภวิ.-
  1. เหสฺสติ เหสฺสนฺติ, 'จักมี, จักเป็น.'
  2. เหหิสฺสติ เหหิสฺสนฺติ … 'จักมี, จักเป็น.'
  3. เหหิติ เหหินฺติ … 'จักมี, จักเป็น.'
  4. โหหิสฺสติ โหหิสฺสนฺติ, … 'จักมี, จักเป็น.'
  5. โหหิติ โหหินฺติ, … 'จักมี, จักเป็น.'  (เป็นได้ 5 รูป).
• กาลา.- อหุวิสฺสา อหุวิสฺสํสุ … 'จักได้มีแล้ว, จักได้เป็นแล้ว.'

* ในเวสสันตรชาดก กัณฑ์ฉกษัตริย์ ชาตกฏฺฐกถา ภาค 10/486 เป็น กสิรา ชีวิกา โหม. ฉบับต่างประเทศก็เหมือนกัน. โดยนัยที่ท่านกล่าวไว้นี้ โหม จึงน่าจะผิด.

หวติ หุติ อาหุติ หุตฺตํ หวนํ หุตวา หุตาวี หุโต หวฺยํ-หพฺยํ หวิ โหโม โหมทพฺพิ

• หุติ อาหุติ หุตฺตํ หวนํ  น. ทาน, ความให้ ความบูชายัญ; ฯลฯ
• หุโต  กค. กมม. ต. ปัจ.
• หวฺยํ-หพฺยํ หวิ  เครื่องบูชาเทพ, เครื่องสังเวย (อ. 418).
• โหโม  เครื่องบูชาเทพ, เครื่องสังเวย. 
  โหมวิธูมนาทิยญฺญกิริยาปิ แม้กิริยาของยัญมีจุดไฟ (หรือสุมไฟ) ในการสังเวยเป็นต้น (นฬินิกาชาตก).
• โหมทพฺพิ  ทัพพีสำหรับตักเครื่องบูชาในการสังเวย - สูจิ.

โหติ โหนฺติ.
โหตุ โหนฺตุ.
หุเวยฺย หุเวยฺยุํ.
หุว หุวุ.
อหุวา อหุวู.
อโหสิ อหุํ, อเหสุํ.
เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติ, เหติ, เหหิติ, โหหิติ.
อหุวิสฺสา, อหุวิสฺสํสุ.

หรายติ หรายนํ

ธาตุนี้ ไม่ลบ เอ ดุจ คเล=ปีติกฺขเย (คู คิเล) - ส.

• หรายติ =ลชฺชติ =หิรึ กโรติ.  
  อา. อฏฺฏิยามิ หรายามิ - ส.

หรายติ. 
หรายนํ ความละอาย. 
อฏฺฏิยามิ หรายามิ สราคมรณํ อหํ.

หํสติ. 
หํโส, หํสนํ ความรื่นเริง. 
หํสิยเต หํสนํ.
หํสตีติ หํโส หงส์ตัวผู้. หํสี หงส์ตัวเมีย. 
โลมานิ หํสนฺติ. 
โลมหํโส, โลมหํสชาตกํ. 
ที่ลบพินทุ เช่น หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐ, ปหฏฺฐมานโส, โลมหฏฺฐชาโต.

ธาตุนี้ให้เทียบ ฑิ ที ใน ธาตุปฺ. เล่มก่อน มติสทฺทนีติ วางแต่ ฑิ ฑี แต่มติ ธป. ธม. วางทั้ง ฑี ทั้ง ฬี ซึ่งแท้จริง เป็นธาตุตัวเดียวกัน.

สปฺโป อกติ.

อกติ

องฺกติ. องฺเกติ, องฺกยติ. องฺกิตํ, 
องฺกนํ เครื่องหมาย. 
องฺกุรํ หน่อ,
ปริยงฺโก แท่น, บัลลังก์. 
สสงฺโก พระจันทร์

องฺกติ องฺกนํ องฺโก สสงฺโก องฺกิโต ปลฺลงฺโก

• องฺโก ป. องก์, เครื่องหมาย, รอย เช่นรอยตรา; ตัก, เอว, พก.
• สสงฺโก ป. พระจันทร์ "มีกระต่ายเป็นเครื่องหมาย" (สส+องฺก)
• องฺกิโต อา. จกฺกงฺกิตจรโณ มีพระบาทหมายด้วยจักร หรือเป็นลายจักร. - ส.
• ปลฺลงฺโก บัลลังก์* (ปริ+องฺก ลบ อิ  แปลง ร เป็น ล  สัญโญค - สูจิ), เตียงเอนหลัง, เตียงนอน, พนักพิง, เก้าอี้ยาว; พระราชอาสน์, พระที่นั่ง, ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา "คู้บัลลังก์," นั่งขัดสมาธิ์ (มีในพระสูตรทั่วไป).

* สํ. ปรฺยงฺก. ไทยใช้ว่า บรรยงก์. รูปที่ใกล้กับ สํ. ก็คือ ปริยงฺก เช่นตัวอย่างในมูลกัจจายนสูตร 639 ว่า ปริยงฺเก ราชา เสติ.  โบราณว่า แท่น.

องฺเกติ, องฺกยติ

อกฺกยติ ตาเปติ อกฺกิยติ ถวิยตีติ อกฺโก พระอาทิตย์

อกฺเกติ อกฺกยติ อกฺโก

• อกฺโก ป. พระอาทิตย์ "เขาชม" "=สุริโย" วิ. มหาชุติตาย อกฺกียติ อภิตฺถวียติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโก.  คำชมพระอาทิตย์ ดังโมรปริตร "มนต์แห่งนกยูง" ว่า อุเทตฺยญฺจกฺขุมา เอกราชา ฯเปฯ - ส.

อกฺขติ. 
อกฺขิ, อกฺขํ นัยน์ตา, 
อกฺขโณติ.

อกฺขติ อกฺขิ อกฺขํ สงฺฆาเตสุ ปจฺจกฺขํ

• อกฺขิ นป. จักษุ, ตา, "เห็นประจักษ์"
• อกฺขํ นป. อินทรีย์มีจักษุเป็นต้น
• ปจฺจกฺขํ ค. ประจักษ์, ปรากฏ, แจ้งชัด, "อินทรีย์ถึงเฉพาะ" (ปฏิ-อกฺข -สูจิ) ใช้ได้ทุกอินทรีย์ เช่น ประจักษ์แก่ตา หู … ใจ

อคติ ย่อมไปคด. 
อคติ ความลำเอียง นามกิตก์. 
อคฺคติ. 
อคฺคิ, อคฺคินิ ไฟ.