พจนานุกรมธาตุ

ปติสาเมติ. 
ปติสามนํ การเก็บรักษา. 
ปตฺตจีวรํ ปติสาเมหิ. 
เสนาสนํ สํสาเมตฺวา.

สมยติ, สมติ.

สมฺมติ สนฺโต

• สมฺมติ  อ. อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติ ร่างกายของผู้เดินทางไกลย่อมเหน็ดเหนื่อย หรือ อ่อนเพลีย. อคฺคิ สมฺมติ ไฟดับ .- ส.
• สนฺโต  สนฺต แปลได้ 6 อย่าง:-
  1. ลำบาก, เหน็ดเหนื่อย  
     ดังบาลีว่า ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ.
  2. ดับ  
     ดังบาลีว่า อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา.
  3. สุขุม, ละเอียด  
     ดังบาลีว่า อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทฺทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต.
  4. สงบ, ระงับ  
     ดังบาลีว่า อุปสนฺตสฺส สทา สติมโต.
  5. มีอยู่, เป็นอยู่  
     ดังบาลีว่า ปญฺจิเม ภิกฺขเว มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา.
  6. สัตบุรุษ, ผู้ดี  
     ดังบาลีว่า สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ - ส.

สมฺมติ อุปสมฺมติ วูปสมฺมติ สนฺติ สนฺโต สมโณ อุปสโม วูปสโม 
การิต-สมฺเมติ สมฺมยติ อุปสมฺเมติ

• สนฺติ  น. สันติ, สงบ; พระนิพพาน. 
  นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ  สุขนอกจาก (ยิ่งกว่า) ความสงบไม่มี (ธรรมบท).
• สมโณ  สมณ, 'สงบ'. 
  วิ. สมฺมติ สนฺตติตฺโต ภวตีติ สมโณ - ส.

สมฺมติ. 
สโม, อุปสโม, สนฺติ ความเข้าไปสงบ. 
อคฺคิกฺขนฺโธว สมฺมติ. 
ตโต สมฺมนฺติ เมธคา. 
อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติ, สมฺยติ. 
'สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, สนฺตา วาจา จ กมฺม จ.' 
อาคนฺตฺวา สมฺมนฺติ ตโป กโรนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโม. 
มุนีนํ ฐานํ อสฺสโม. 
สมติ. ปสฺสทฺธิ ความสงบ. 
ลงการิตปัจจัย เช่น ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, สมาธิ.

สมฺเพติ สมฺพยติ สมฺพลํ

สมฺเพติ, สมฺพยติ มณฺเฑตีติ สมฺพลํ, สมฺพโล วา. 
ปาเถยฺยํ นทฺยาทิกูลญฺจ, สมฺพยติ ธนํ โลโก, สมฺพนฺธตีติ อตฺโถ.

สมฺพตีติ สมฺโพ.

สมฺภติ

สมฺภติ สมฺภตฺติ สมฺภนฺโต

สมฺภติ

สมฺภุณาติ สมฺภุโณติ อภิสมฺภุณาติ สมฺภุณนฺโต

• อภิสมฺภุณาติ  
  อา. น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติ ไม่สำเร็จประโยชน์ไรๆ.
  (อภิสมฺภุณาติ=สมฺปาปุณาติ=สาเธติ) - ส.

สมฺภเต มาตริ ปุตโต. 
สมฺภเต สทฺธมฺเม นีโจ.

สรติ วิสรติ อุสฺสารณํ สโร สํสาโร โอสรติ อวสรติ โอสรณํ สโมสรติ สโมสรณํ

• วิสรติ  ก. ฟุ้งซ่าน, สร้านไป, แพร่ไป. [วิ+สร].
• อุสฺสารณํ  น. ไล่ไป, ต้อนไป, ขับไป [อุ+สร].
• สโร  ถ้าเป็นนาม แปลได้
  1. เสียง
  2. สระ เช่น อ อา [จาก สร=คติยํ หรือ สทฺเท หรือ อกฺเขเป]
  3. ศร, ลูกศร [จาก สร=อุปตาเป]
  4. สระน้ำ, บึง, ทะเลสาบ [จาก สร=คติยํ]
  5. ไม้แขม [น่าจะจาก สร=อุปตาเป]  (ดู อ.)  ถ้าเป็นคุณ ยักแปลได้ตามเนื้อความของธาตุ.
• สํสาโร  สงสาร, 'ท่องเที่ยว' คือ วัฏฏะ หรือ ภพ [สํ+สร] - ส.
• โอสรติ อวสรติ โอสรณํ  เที่ยวไป, ไปถึง, อาศัย, พัก, ประชุม (อว หรือ โอ+สร).
• สโมสรณํ  สโมสร, ประชุมกัน, มาพร้อมกัน, รวมกัน [สํ+โอ+สร].

สรติ สโร สรณํ

• สโร  (ดู ธาตุด้วย).
• สรณํ  สรณะ, ที่พึ่ง คือ พระรัตนตรัย 'กำจัดทุกข์ภัยเป็นอาทิ' 
  อีกนัยหนึ่ง จาก สรจินฺตายํ 'เครื่องระลึกถึง' - ส.

สรติ สุสรติ อนุสฺสรติ ปฏิสฺสรติ สติ สโต ปฏิสฺสโต

* [ธาตุนี้] ทาง สํ. ว่า สฺมฺฤ หมวด ภู. จินฺตายำ … สฺมรติ (=สรติ) 
จากรูปกิริยานี้มาใช้ในบาลีว่า สุมรติ อีกรูปหนึ่ง เช่นใน ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 7/149 ว่า สุมรติ นาควนสฺส กุญฺชโร.

สเรติ สรยติ สโร

• สโร (ดู ธาตุต้น).  สโรติ สทฺโท - ส.

สรติ คจฺฉตีติ สรภู, เอกา มหานที ชื่อแม่น้ำใหญ่สายหนึ่ง. 
สเรติ, สรยติ. 
สรณี ทาง.

สรตีติ สโต ผู้มีสติ. 
สรนฺติ เอตาย สยํ วา สรติ สรณมตฺถเมว เอสาติ สติ ความระลึกได้. 
สมฺมาสติ, อนุสฺสติ. 
สริยตีติ สรีรํ, เทหํ กาย. 
ภยํ สรติ หึสตีติ สรณํ, รตนตฺตยํ. 
สสาทโย สรติ หึสตีติ สิงฺคาโล สุนัขจิ้งจอก. 
สรติ ปาเณ หึสตีติ สรพู ตุ๊กแก. 
สริยติ สทฺทิยติ อุจฺจาริยตีติ สโร สระ (เสียง). 
อนฺตสฺสโร สระอันมีในที่สุด. 
วิสฺสโร เสียงเพี้ยน. 
อตฺตสฺสโร เสียงน่ารัก.

สเรติ, สรยติ, 
สาเรติ, สารยติ. 
สริยเต ขิปิยเตติ สโร ลูกศร. 
หตฺถํ ปสาเรติ.

สลติ สสิลํ สลิลพฺภโม

• สสิลํ  นป. สลิล, น้ำ, 'ไหล' [สล อิล-สูจิ].
• สลิลพฺภโม  ป. น้ำวน, ความหมุนแห่งน้ำ, [สลิล+ภม-สูจิ].

สลติ กุสลํ

• กุสลํ  กุศล. ความดี, ความงาม. 
  ตามธาตุนี้ แยก กุ+สล 'ให้ความชั่วไหว คือ กำจัดชั่ว'  
  อีกนัยหนึ่ง 'ระวังชั่ว' - ส.

สลติ จลติ กายํ วา สํวรตีติ สลํ, สลฺลํ จ, 
สลฺลกีโลมํ ขนเม่น. 
กุจฺฉิตํ วา อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว อเนนาติ กุสลํ. 
สลติ คจฺฉตีติ สลโภ มอด, ตั้กแตน 
สลากา ศร. 
ถ้าลงการิตปัจจัยจะมีรูปเป็น กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทธํเสตีติ กุสลํ.

สาลยเต ปณฺฑิตํ ธีโร.