พจนานุกรมธาตุ

โคเมติ, โคมยติ. 
โคมโย การฉาบทา, มูลโค.

โฆรติ

โถเมติ โถมยติ
โถมิโต โถมนา

โถเมติ. 
โถมยิตฺวา. 
โถมนา การสรรเสริญ. 
พุทฺธเสฏฺโฐ จ โถมิโต.

โธเรติ

โธวติ.

โธวติ โธวนํ โธวิตฺวา โธวิตุํ

โปถติ. 
โปถนํ การบดขยี้, การโบย, การทุบตี. 
โปเถติ, โปถยติ. 
นิปโปเถนฺตา จตุทฺทิสา.

โปถติ โปถโก นิปฺโปเถนฺโต

ธาตุนี้ ลงในหมวด จุ. เป็น โปเถติ โปถยติ - ส.
อา. นิปฺโปเถนฺตา* จตุทฺทิสา (กลิ้ง) บดขยี้มาแต่ 4 ทิศ - ส.

* นัยสารตฺถปฺปกาสินีแก้ว่า สณฺหกรณิยา ติลจุณฺณํ วิย กโรนฺตา ปึสนฺตาติ อตฺโถ.

โมกฺเขติ, โมกฺขยติ.

โมกฺขติ. 
โมกฺโข พระนิพพาน, 
สคฺคโมกฺขทํ.

โมกฺขติ ปโมกฺขติ โมกฺโข วิโมกฺโข การิต-โมกฺเขติ โมกฺขาเปติ

อา. 
โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา หลุดพ้นจากมารพันธน์.
น เม สมณ โมกฺขสิ สมณะ! ท่านไม่พ้นเรา - ส.
ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ ท่านจะหลุดจากบ่วงทันที (มหาหํสชาตก).

• โมกฺโข วิโมกฺโข  โมกษ, วิโมกษ, พระนิพพาน; ความหลุดพ้น, ความพ้น.

โมกฺเขติ โมกฺขยติ

โยฏติ โยฑติ กฏฺฐํ วทฺธกี.

โยฏติ

โยฏติ โยฑติ กฏฺฐํ วทฺธกี.

โรสติ โรสโก

โรสติ. 
โรสโก.

โรฬติ

โรฬติ.

โลกติ โลโก อาโลโก โอโลกนํ อุลฺโลกนํ อาโลกนํ 
วิโลกนํ อปโลกนํ อวโลกนํ การิต-โอโลกาเปติ โอโลกาปยติ

• โลโก  โลก หมาย 3 นัย:-
  1. '=สงฺขารโลโก' ร่างกาย 'สลาย, แตกดับ' [ลุช ธาตุ ดู ลุช] วิ. ลุชฺชตีติ โลโก. ได้ในบาลีว่า ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ หรือว่า เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา.
  2. '=สตฺตโลโก' สัตวโลก, หมู่สัตว์ 'สำหรับดูดีชั่วพร้อมทั้งผล' [ธาตุนี้] วิ. โลกิยติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก. ได้ในบาลีว่า สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ อา.
  3. '=โอกาสโลโก' โลกพิภพ 'เห็น หรือ ปรากฏ อย่างวิจิตร' [ธาตุนี้] วิ. โลกิยติ วิจิตฺตากาเรน ทิสฺสตีติ โลโก. ได้ในบาลีว่า ยาวตา จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ … ตาว สหสฺสธา โลโก เอตฺถ เต วตฺตติ วโส (นัยหนึ่ง โลกพิภพนี้ เป็นไปในอรรถ คือ สมุห=ประชุม บ้าง) - ส.
• อาโลโก ป. '=รสฺมิ' รัศมี, 'เครื่องเห็นชัด' 
  วิ. อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิญฺญาณํ วาติ อาโลโก [อา+โลก] - ส.
• โอโลกนํ กน. แลดู หรือ ดูเบื้องล่าง '-เหฏฺฐา เปกฺขนํ' [อ+โลก] - ส.
• อุลฺโลกนํ กน. แหงนดู หรือ ดูเบื้องบน '-อุทฺธํ เปกฺขนํ' [อุ+โลก] - ส.
• อาโลกนํ กน. ดูตรงข้างหน้า หรือ จ้องดู, เพ่งดู '=ปุรโต เปกฺขนํ.' [อา+โลก] - ส.
• วิโลกนํ กน. เหลียวดู, เหลียวซ้ายแลขวา '-ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ; วิวิธา วา เปกฺขนํ [วิ+โลก]. 
  พระบาลีที่ว่า อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ (ใน สติปฏฺฐาน) นั้น อาโลกิเต วิโลกิเต พึงเข้าใจว่าเป็นภาวเท่ากับ อาโลกเน วิโลกเน - ส.
• อปโลกนํ กน. แจ้งความ, ประกาศ, บอกเล่า, 'ให้รู้' หรือที่เรียกว่า อปโลกนํ ' =ชานาปนํ' [อป+โลก]. 
  อา. สงฆํ อปโลเกตฺวา แจ้งความกะสงฆ์ หรือ บอกให้สงฆ์รู้ - ส.
• อวโลกนํ กน. เอี้ยวดู. 'หันกายส่วนบน แลดู' '=ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํ.' [อว+โลก] 
  อา. นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา - ส.

โลเกติ โลกยติ โลโก อาโลโก โอโลกนํ อุลฺโลกนํ อาโลกนํ 
วิโลกนํ อปโลกนํ อวโลกนํ การิต-โอโลกาเปติ โอโลกาปยติ

• โลโก  โลก หมาย 3 นัย:-
  1. '=สงฺขารโลโก' ร่างกาย 'สลาย, แตกดับ' [ลุช ธาตุ ดู ลุช] วิ. ลุชฺชตีติ โลโก. ได้ในบาลีว่า ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ หรือว่า เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา.
  2. '=สตฺตโลโก' สัตวโลก, หมู่สัตว์ 'สำหรับดูดีชั่วพร้อมทั้งผล' [ธาตุนี้] วิ. โลกิยติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก. ได้ในบาลีว่า สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ อา.
  3. '=โอกาสโลโก' โลกพิภพ 'เห็น หรือ ปรากฏ อย่างวิจิตร' [ธาตุนี้] วิ. โลกิยติ วิจิตฺตากาเรน ทิสฺสตีติ โลโก. ได้ในบาลีว่า ยาวตา จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ … ตาว สหสฺสธา โลโก เอตฺถ เต วตฺตติ วโส (นัยหนึ่ง โลกพิภพนี้ เป็นไปในอรรถ คือ สมุห=ประชุม บ้าง) - ส.
• อาโลโก ป. '=รสฺมิ' รัศมี, 'เครื่องเห็นชัด' 
  วิ. อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิญฺญาณํ วาติ อาโลโก [อา+โลก] - ส.
• โอโลกนํ กน. แลดู หรือ ดูเบื้องล่าง '-เหฏฺฐา เปกฺขนํ' [อ+โลก] - ส.
• อุลฺโลกนํ กน. แหงนดู หรือ ดูเบื้องบน '-อุทฺธํ เปกฺขนํ' [อุ+โลก] - ส.
• อาโลกนํ กน. ดูตรงข้างหน้า หรือ จ้องดู, เพ่งดู '=ปุรโต เปกฺขนํ.' [อา+โลก] - ส.
• วิโลกนํ กน. เหลียวดู, เหลียวซ้ายแลขวา '-ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ; วิวิธา วา เปกฺขนํ [วิ+โลก]. 
  พระบาลีที่ว่า อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ (ใน สติปฏฺฐาน) นั้น อาโลกิเต วิโลกิเต พึงเข้าใจว่าเป็นภาวเท่ากับ อาโลกเน วิโลกเน - ส.
• อปโลกนํ กน. แจ้งความ, ประกาศ, บอกเล่า, 'ให้รู้' หรือที่เรียกว่า อปโลกนํ ' =ชานาปนํ' [อป+โลก]. 
  อา. สงฆํ อปโลเกตฺวา แจ้งความกะสงฆ์ หรือ บอกให้สงฆ์รู้ - ส.
• อวโลกนํ กน. เอี้ยวดู. 'หันกายส่วนบน แลดู' '=ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํ.' [อว+โลก] 
  อา. นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา - ส.

โลเกติ โลกยติ