ขฏ

ขฏติ ขโฏ

ขฏ ธาตุนี้ ตรวจได้แน่นอนในการพิมพ์ครั้งที่ 2 นี้ แปลว่า ปรารถนา ตรงกับธาตุสํสกฤตว่า ขฏฺ-กางกฺษายามฺ ปรารถนา.
พิมพ์ครั้งแรกค้นได้ไม่ถนัด จึงไม่ได้แปล เป็นแต่แสดงการค้นคว้าไว้ และเพื่อรักษาประวัติแห่งการค้นคว้าในการพิมพ์ครั้งแรก จึงเป็นอันลงไว้ตามเดิม แต่อยู่ในวงเล็บเหลี่ยม ดังต่อไปนี้:-

[คำไข หรือ อรรถ ของ ขฏ ว่า กํเส นี้ ยากที่จะแปล. อช.457-905 มีว่า กํโส (ป.) ภาชนะ หรือ ชามกินข้าว; แร่ หรือ ธาตุ ทุกชนิด; ภาชนะที่ทำด้วยแร่ เช่น เหล็ก ทองแดง เป็นต้น; ฆ้อง; เงินตราราคา 4 กหาปณะ. กํสปาตี โบราณแปลกันมาว่า ถาดสำริด. แต่ กํเส ในที่นี้ เข้าใจว่าจะไม่ตรงกับ กํโส ที่ว่ามา เพราะโดยมากคำไขท่านวางเป็นกิริยานาม หรือ ภาวนาม เป็นพื้น แต่หากรูปมาตรงกันเข้าเอง.
กํโส ออกจาก กน=ทิตฺติ; คติ; กนฺตีสุ 'ส่องสว่าง; ไป; ใคร่' - สูจิ.

ครั้นจะหันไปพึ่ง ขฏติ ขโฏ รูปสัมฤทธิ ซึ่งความต้องตรงกับคำไข ก็ไม่เคยพบที่มา สูจิ มีว่า ขฏ-อิจฺฉายํ ปรารถนา  รูปสัมฤทธินาม เป็น ขฏโก ว่า กำมือ (อช. 268). ขโฏ ในที่นี้จะตรงกับ ขฏโก หรือไม่ ทราบไม่ได้.

ในสํสกฤต มีว่า กํส ธาตุ รูปสัมฤทธิกิริยาเป็น กํสเต จกํเส กํสิตา ฯลฯ ว่า ไป; สั่ง; บังคับ; ทำลาย. กํเส ในที่นี้ พอจะเทียบสํสกฤตได้หรือไม่ ก็ไม่แน่นัก เป็นแต่นำมาไว้สำหรับเกื้อกูลความคิด ส่วนในสมุดเล่มนี้ กํส ไม่มี มีแต่ กส (ดู กส). 

ด้วยความเคารพต่อตำหรับ ข้าพเจ้าไม่ยินดีที่จะทึกทักว่า อักษรวิบัติแล้วแก้ไขเอาตามอำเภอใจ และไม่สมัครจะแปลเดาสุ่มไป ปล่อยไว้จนกว่าจะได้หลักฐานดีต่อไป ส่วนท่านผู้แต่ง ส. โดยมากคำไขใดที่มีอรรถลึก ท่านมักวางคำไขรองไว้อีกชั้นหนึ่งเพื่อให้ง่ายขึ้น ในที่นี้ท่านก็ไม่วางไว้ จะเป็นด้วยเป็นง่ายของท่าน แต่เป็นยากของเรา หรือท่านเองก็ไม่แจ่มใส
แต่หากด้วยความเคารพต่อตำหรับ เดิมมีมาอย่างไร ท่านก็ลงไว้ตามนั้น ซึ่งเคยมีบางธาตุ ท่านกล่าวว่าปรัมปราเคยนำกันมาอย่างนั้นๆ ให้นักปราชญ์วิจารณ์แล้วถือเอา (ดู คุณ).  แปลว่า ไม่สู้แจ่มใจท่านก็มีเหมือนกัน].