ชีทประกอบการศึกษา:  • รูปวิเคราะห์สมาส • รูปวิเคราะห์สมาส 2 ไม่มีคำแปลวิเคราะห์ • ข้อสังเกตลักษณะของสมาสแต่ละประเภท และตัวอย่างสมาส • เปรียบเทียบสมาส-สนธิ-ตัทธิต-นามกิตก์

สมาส

สมาส หมายถึง นามศัพท์* ตั้งแต่ 2 ขึ้นไป ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน 
(เทียบกับภาษาไทย เช่น อย่าทำซึ่งบาป ย่อเป็น อย่าทำบาป,  สัตว์เกิดในน้ำ ย่อเป็น สัตว์น้ำ)

*  ศัพท์ประเภทอื่นก็เข้าสมาสได้. อัพยยศัพท์ เช่น สมมาทิฏฺฐิ, อุปนครํ,  กิริยากิตก์ (ใช้เป็นคุณนาม) เช่น กตปุญฺโญ, อาขยาต (แต่จัดเป็นนิบาต) เช่น อตฺถิภาโว-นตฺถิภาโว, อโหสิกมฺมํ.

เมื่อนำศัพท์มาต่อกันเกิดเป็นคำใหม่ เรียกว่า สมาส  มักลบวิภัตติของบทหน้า อันเป็นกิจที่ทำเมื่อเข้าสมาส 

สมาส ว่าโดยกิจ

ฉะนั้น สมาส ว่าโดยกิจ  มี 2 อย่าง  คือ

1. ลุตตสมาส  คือ สมาสที่ลบวิภัตติของบทหน้า  เช่น

2. อลุตตสมาส คือ สมาสที่ไม่ได้ลบวิภัตติของบทหน้า  เช่น

เมื่อเข้าสมาสสำเร็จแล้ว (โดยลบวิภัตติ/ไม่ลบวิภัตติ) จะทำสนธิอีกก็ได้  เช่น

สมาส ว่าโดยชื่อ

สมาส ว่าโดยชื่อ   มี 6 อย่าง  (สมาสมี 6 ประเภท)  คือ

1. กัมมธารยสมาส

นามศัพท์ 2 บท มีวิภัตติและวจนะเป็นอย่างเดียวกัน   
บทหนึ่งเป็นประธาน คือเป็นนามนาม   บทหนึ่งเป็นวิเสสนะ คือเป็นคุณนาม   
หรือเป็นวิเสสนะทั้ง 2 บท  มีบทอื่นเป็นประธาน   ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน   ชื่อว่า กัมมธารยสมาส    มี 6 คือ

1. วิเสสนบุพบท
2. วิเสสนุตตรบท
3. วิเสสโนภยบท
4. วิเสสโนปมบท
5. สัมภาวนบุพบท
6. อวธารณบุพบท

1) วิเสสนบุพบท   มีบทวิเสสนะอยู่หน้า  บทประธานอยู่หลัง   เช่น

สมาสที่เอา มหนฺต ศัพท์  เป็น  มหา   เช่น

ลบอักษรตัวหลังของบทวิเสสนะ เหลือไว้แต่อักษรตัวหน้า   เช่น

ศัพท์ที่ทำหน้าที่เป็นวิเสสนะได้ เช่น คุณนามแท้; ปกติสังขยา, ปูรณสังขยา …

2) วิเสสนุตตรบท  มีบทวิเสสนะอยู่หลัง บทประธานอยู่หน้า  เช่น

3) วิเสสโนภยบท มีบททั้ง 2 เป็นวิเสสนะ มีบทอื่นเป็นประธาน  เช่น

4) วิเสสโนปมบท  มีบทวิเสสนะเป็นอุปมา  จัดเป็น 2 ตามที่บทวิเสสนะอยู่หน้าหรืออยู่หลัง

ก. อุปมาอยู่หน้า เรียกว่า อุปมาบุพบท   เช่น

*  เขียนเต็มว่า ทิพฺพํ จกฺขุ อิว จกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ  จักษุเพียงดังจักษุอันเป็นทิพย์  
ตาที่สามารถมองเห็นได้เหมือนตาของเหล่าเทวดา

ข. อุปมาอยู่หลัง เรียกว่า อุปมานุตตรบท   เช่น

5) สัมภาวนบุพบท  มีบทหน้าประกอบด้วย อิติ ศัพท์   บทหลังเป็นประธาน   เช่น

6) อวธารณบุพบท  มีบทหน้าประกอบด้วย เอว ศัพท์ (เพื่อห้ามเสียซึ่งเนื้อความอื่น) บทหลังเป็นประธาน   เช่น

น บุพบท กัมมธารยสมาส  (หรือ อุภยตัปปุริสสมาส)

สมาสนี้มีคำแปลว่า  มิใช่..., ไม่ใช่...;  เป็น...หามิได้, ไม่เป็น...  
เมื่อ น อยู่หน้า  พยัญชนะอยู่หลัง  ให้แปลง น เป็น อ   เช่น

เมื่อ น อยู่หน้า  สระอยู่หลัง  ให้แปลง น เป็น อน   เช่น

หมายเหตุกัมมธารยสมาส

1) การตั้งวิเคราะห์กัมมธารยสมาส ให้แยกออกมาลงปฐมาวิภัตติ และให้มีวจนะตรงกัน  
    เฉพาะ วิเสสนบุพบท วิเสสนุตตรบท วิเสสโนภยบท  ต้องให้มีลิงค์ตรงกันด้วย 
2) การแปลวิเคราะห์  ให้แปลบทนามนามก่อน  แล้วจึงแปลบทคุณนาม   
    แต่ถ้าเป็นคุณนามทั้งสองบท  ให้แปลอัญญบทเป็นตัวประธาน

1. การแปลวิเสสนบุพบท และ วิเสสนุตตรบท มีคำว่า “ผู้...”   (บางครั้งก็ไม่มี)
2. วิเสสโนภยบท แปลว่า “ทั้ง...ทั้ง...”   มาจาก จ ศัพท์ ในวิเคราะห์
3. วิเสสโนปมบท แปลว่า “...เพียงดัง...”   มาจาก อิว ศัพท์ ในรูปวิเคราะห์
4. สัมภาวนบุพบท แปลว่า “ว่า...”   มาจาก อิติ ศัพท์ ในวิเคราะห์
5. อวธารณบุพบท แปลว่า “คือ...”    มาจาก เอว ศัพท์ ในวิเคราะห์

วิธีตั้งวิเคราะห์ในกัมมธารยสมาสทั้ง 6 นั้น เป็นแบบที่สมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ ทรงคิดย่อให้สั้นเข้า เพื่อสะดวกในการท่องจำและการแปล     
ส่วนในคัมภีร์ศัพทศาสตร์ทั้งหลาย ท่านตั้งวิเคราะห์ ดังนี้

ส่วนอีก 3 สมาส ตั้งวิเคราะห์เหมือนแบบข้างต้น

2. ทิคุสมาส

กัมมธารยสมาส มีปกติสังขยานำหน้า ชื่อว่า ทิคุสมาส   มี 2  คือ

1. สมาหารทิคุ  คือ ทิคุที่รวมนามศัพท์มีเนื้อความเป็นพหุวจนะ ทำให้เป็นเอกวจนะ นปุงสกลิงค์  เช่น

2. อสมาหารทิคุ คือ ทิคุที่ไม่ได้ทำให้เป็นเอกวจนะ นปุงสกลิงค์  เช่น

หมายเหตุทิคุสมาส

ก. ปกติสังขยาคุณนาม (1 ถึง 98) นำหน้านาม เป็น ทิคุสมาส 
ข. ปกติสังขยานามนาม (99 ขึ้นไป) นำหน้านามนาม ไม่เป็นทิคุสมาส แต่เป็น วิเสสนบุพบท กัมมธารยสมาส (ที่มีฉัฏฐีพหุพพิหิสมาสเป็นท้อง) เช่น

ค. ปกติสังขยานามนาม (99 ขึ้นไป) ตามหลัง มีนามนามอยู่หน้า  เป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาสเท่านั้น  เช่น

ง. ปูรณสังขยานำหน้านามนาม เป็นวิเสสนบุพบท กัมมธารยสมาส เช่น

   แต่ถ้ามีบทอื่นเป็นประธาน เป็น ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ  เช่น   
     นวมสามเณโร (สงฺโฆ)     (สงฆ์) มีสามเณรเป็นที่ 9

สมาสที่รูปเดียว แต่เป็นได้หลายประเภท เช่น

3. ตัปปุริสสมาส

นามศัพท์มี อํ วิภัตติ เป็นต้น ในที่สุด ท่านย่อเข้าด้วยบทเบื้องปลาย ชื่อว่า ตัปปุริสสมาส 
(ศัพท์นามนามที่ประกอบด้วยทุติยาวิภัตติ ถึงสัตตมีวิภัตติ  สมาสเข้ากับบทหลัง  ชื่อว่า ตัปปุริสสมาส) 
ตัปปุริสสมาส  บทหน้าที่เป็นนามนาม แปลออกสำเนียงอายตนิบาตแห่งวิภัตติใด ให้แยกออกมาประกอบวิภัตตินั้น 

1) ทุติยาตัปปุริส

2) ตติยาตัปปุริส

3) จตุตถีตัปปุริส

*   หรือตั้งเป็นนามกิตก์  วิ. ทาตุํ กาเมตีติ ทาตุกาโม  ณ ปัจ.

4) ปัญจมีตัปปุริส

5) ฉัฏฐีตัปปุริส

แม้แปลหักฉัฏฐีวิภัตติเป็นทุติยาวิภัตติ (คือแปลเป็นกรรม ว่า ‘ซึ่ง’) ด้วยอำนาจปัจจัยนามกิตก์ (คือ ณ ณฺวุ ตุ ยุ) ก็ยังเรียกว่า ฉัฏฐีตัปปุริส  (เรียกตามวิภัตติที่ลง ไม่ได้เรียกตามคำแปล)

6) สัตตมีตัปปุริส

อุภยตัปปุริส 
อุภยตัปปุริสสมาส ก็คือ น บุพบท กัมมธารยสมาส ที่ได้อธิบายมาแล้วนั้น

โลปตัปปุริส

1) มัชเฌโลปตัปปุริส

มัชเฌโลปะ แปลว่า ลบในท่ามกลาง  (มชฺเฌ-โลโป - อลุตตสมาส) 
ตัปปุริสสมาสบางสมาส ในรูปวิเคราะห์ มี 3 ศัพท์  แต่เมื่อเข้าสมาสแล้ว ลบศัพท์ที่อยู่ตรงกลางศัพท์หนึ่งออก (จึงเรียกว่า “มัชเฌโลปะ”)   
ดังนั้นเมื่อจะแปลบทสมาสประเภทนี้ ก็ให้เพิ่มศัพท์ที่ลบไปนั้นเข้ามาแปล เพื่อให้ได้ใจความ

ศัพท์ที่ใช้ในมัชเฌโลปตัปปุริส และตัวอย่าง  เช่น

2) อาทิโลปตัปปุริส ลบศัพท์ต้น  เช่น 

3) อันตโลปตัปปุริส ลบศัพท์ท้าย  เช่น 

กัมมธารยะ กับ ตัปปุริสะ  ต่างกันดังนี้

1. กัมมธารยะ  ในรูปวิเคราะห์  บททั้งสองประกอบด้วยปฐมาวิภัตติ    บทหนึ่งเป็นประธาน บทหนึ่งเป็นวิเสสนะ    หรือเป็นวิเสสนะทั้งสองบท  มีวิภัตติ วจนะ เสมอกัน 
   ตัปปุริสะ  ในรูปวิเคราะห์  บทหน้าลงวิภัตติตั้งแต่ ทุติยา ถึง สัตตมี   ส่วนบทหลังนิยมลงปฐมาวิภัตติ
2. ตัปปุริสะ แปลบทหลังก่อนจึงแปลบทหน้า   ส่วน กัมมธารยะ แปลบทหลังก่อนก็มี  แปลบทหน้าก่อนก็มี

4. ทวันทวสมาส

นามนามตั้งแต่ 2 ศัพท์ขึ้นไป ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน ชื่อ ทวันทวสมาส   มี 2  คือ

1) สมาหารทวันทวะ

2)อสมาหารทวันทวะ

ทวันทวสมาส กับ วิเสสโนภยบท กัมมธารยะ  ต่างกันดังนี้

วิเสสโนภยบท เป็นบทวิเสสนะทั้งสองบท    ส่วน ทวันทวสมาส เป็นบทประธานทั้งสิ้น

เอกเสสทวันทวะ 
ทวันทวสมาส ที่ลบบางศัพท์ทิ้ง  เหลือแต่ศัพท์หน้าหรือศัพท์หลัง เพียงศัพท์เดียว  มี 2  คือ

1) ปุพเพกเสส  ลบศัพท์หลัง  เหลือศัพท์หน้า  เช่น

2) ปเรกเสส  ลบศัพท์หน้า  เหลือศัพท์หลัง  เช่น

5. อัพยยีภาวสมาส

สมาสที่มีอุปสัคหรือนิบาตอยู่หน้า เรียกว่า อัพยยีภาวสมาส  

อัพยยีภาวสมาส มีนิบาตหรืออุปสัคเป็นบทหน้า และเป็นประธาน  (และแปลก่อนนามนามที่อยู่ข้างหลัง เพราะมุ่งแสดงเนื้อความของอัพยยศัพท์นั้นๆ)   บทหลังเป็นนามนาม

อัพยยีภาวสมาส เป็นนามนาม นปุงสกลิงค์* เอกวจนะ  
รูปสำเร็จเป็นปฐมาวิภัตติ  ในประโยคต่างๆ ใช้ทุติยาวิภัตติ (สู่)  ปัญจมีวิภัตติ (จาก)  สัตตมีวิภัตติ (ใน)  โดยมาก  แจกวิภัตติดังนี้

     เอก. 
ป. อนฺโตนครํ 
ทุ. อนฺโตนครํ 
ต. อนฺโตนครํ, อนฺโตนคเรน 
จ. อนฺโตนครํ 
ป. อนฺโตนครา 
ฉ. อนฺโตนครํ, อนฺโตนครสฺส 
ส. อนฺโตนครํ, อนฺโตนครสฺมึ, อนฺโตนคเร

* เป็นลิงค์อื่นบ้าง มีในพระไตรปิฎกและอรรถกถา 
  อิตถีลิงค์: ยถาสตฺติยา พหิสาณิยํ อนฺตรวีถิยํ อนฺโตนทิยํ อนฺโตนาวาย  
  ปุงลิงค์: อนฺโตอาราโม อนฺโตอาวสโถ

อัพยยีภาวสมาส มี 2  คือ

1. อุปสัคคปุพพกะ  มีอุปสัคเป็นบทหน้า  บทหลังเป็นนามนาม  เวลาตั้งวิเคราะห์ ให้เอานามนามมาเรียงไว้หน้า 
แล้วลงวิภัตติตามคำแปล  ส่วนอุปสัค มักใช้ศัพท์อื่นแทน  โดยให้มีคำแปล เหมือนหรือใกล้เคียงกับอุปสัคนั้น    เช่น

2. นิปาตปุพพกะ  มีนิบาตเป็นบทหน้า  เรียงนามนามไว้หลัง  เวลาตั้งวิเคราะห์ ให้เอานามนามมาเรียงไว้หน้า แล้วลงวิภัตติตามคำแปล  ส่วนนิบาต (หรือศัพท์ที่แทนนิบาต) ให้เรียงไว้หลัง  เช่น

6. พหุพพิหิสมาส

สมาสอย่างหนึ่งมีบทอื่นเป็นประธาน ชื่อ พหุพพิหิ 
(สมาสอื่นๆ เมื่อจำแนกแยกย่อยแล้ว  เป็นสมาสนามอย่างเดียวบ้าง เป็นได้ทั้งสมาสนามและสมาสคุณบ้าง  แต่พหุพพิหินี้เป็นสมาสคุณอย่างเดียวเท่านั้น)

ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

สมาสนี้ ในรูปวิเคราะห์ บทแรกเป็นคุณนาม บทที่สองเป็นนามนาม (หรือกลับกันบ้าง)   
เพราะบททั้ง 2 นี้มีลิงค์ วิภัตติ วจนะ เสมอกัน (ตุลฺย) จึงเรียกว่า “ตุลยาธิกรณ” 
เมื่อสำเร็จเป็นบทสมาสแล้วเป็นสมาสคุณนามอย่างเดียว  โดยมีนามนามอื่น (อัญญบท) มาเป็นประธานของสมาส   
มี 6 ชนิด (ตามวิภัตติที่เชื่อมกับอัญญบท) คือ

1) ทุติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

2) ตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

3) จตุตถีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

4) ปัญจมีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

5) ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

อันตโลปพหุพพิหิ  ลบศัพท์ท้าย  เช่น 

สมาสที่มีศัพท์เหล่านี้คือ อาทิ เภท ปริวาร ปมาณ มตฺต ปมุข มักเป็นฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส

มตฺต  ถ้าแปลว่า สักว่า  เป็น สัมภาวนบุพบท กัมมธารยสมาส 
ยาปนํ อิติ มตฺตํ ยาปนมตฺตํ (วตฺถุ)  (วัตถุ) สักว่าเครื่องยังอัตตภาพให้เป็นไป

เภท  ถ้าแปลว่า ต่าง  เป็น ตติยาตัปปุริสสมาส

6) สัตตมีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ

ภินนาธิกรณพหุพพิหิ

ในรูปวิเคราะห์แห่งสมาสนี้  บททั้ง 2 เป็นนามนาม และมีวิภัตติต่างกัน (ภินฺน)  จึงเรียกสมาสนี้ว่า “ภินนาธิกรณ”  
มีประเภทเดียว คือ ฉัฏฐีภินนาธิกรณ  เช่น

ตั้งวิเคราะห์เป็นรูปพหุวจนะบ้างก็ได้   เช่น

ฉัฏฐีอุปมาบุพบทพหุพพิหิ

ในรูปวิเคราะห์แห่งสมาสนี้  บททั้ง 2 เป็นนามนาม (และมีวิภัตติต่างกัน)  บทหน้าลงฉัฏฐีวิภัตติ  บทหลังเป็นอุปมา

นบุพบท พหุพพิหิ

มีคำแปลว่า “มี...หามิได้” หรือ  “ไม่มี...”  (ต่างกับ นบุพบท กัมมธารยสมาส ที่แปลว่า  มิใช่..., ไม่ใช่...;  เป็น...หามิได้, ไม่เป็น...) 
(นบุพบทพหุพพิหิ ปฏิเสธว่า ไม่มีสิ่งนั้น  นบุพบทกัมมธารยะ ปฏิเสธว่า ไม่ใช่สิ่งนั้น หรือ ไม่ได้เป็นสิ่งนั้น)  เช่น

เปรียบเทียบ นบุพบท พหุพพิหิ  กับ นบุพบท กัมมธารยะ

สหบุพบท พหุพพิหิ

สมาสที่มี สห เป็นบทหน้า เรียกว่า สหบุพบทพหุพพิหิสมาส  มีคำแปลว่า  “เป็นไปกับด้วย...” 
(แปลโดยอรรถว่า "พร้อมด้วย..., พร้อมทั้ง..., มี...")

สมาสซ้อน/สมาสท้อง

หมายถึง สมาสตั้งแต่ 2 สมาส ขึ้นไป ย่อเป็นบทเดียวกัน

ปวตฺติตปฺปวรธมฺมจกฺโก  (ภควา)  (พระผู้มีพระภาค) ผู้มีจักรคือธรรมอันบวรอันให้เป็นไปแล้ว 
เป็น (1) ตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส  
มี (2) อวบุพพบท กัมมธารยสมาส  และ (3) วิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส เป็นภายใน

คนฺธมาลาทิหตฺถา (มนุสฺสา) 
เป็น (1) ฉัฏฐีภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส  
มี (2) อสมาหาร ทวันทวสมาส  (3) วิเสสนบุพบท กัมธารยสมาส  และ (4) ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส เป็นภายใน

อสีติโกฏิธนํ  ทรัพย์มีโกฏิ 80 เป็นประมาณ 
เป็น (1) อสมาหาร ทิคุสมาส  
มี (2) ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส และ (3) วิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส เป็นภายใน

เตภูมิกวฏฺฏํ  วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ 3 
เป็น (1) วิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส  อสมาหาร ทิคุสมาส 
มี (2) อสมาหาร ทิคุสมาส  และ (3) ณิก ปัจจัย ตรัตยาทิตัทธิต เป็นภายใน