พจนานุกรมธาตุ

จุฑฺฑติ.

กปติ กปโณ กาปญฺญํ

• กปติ  กปติ ‘=กรุณายติ’ - ส.
• กปโณ  คนเข็ญใจ, คนกำพร้า, ‘=กรุณายิตพุโพ ควรกรุณา’ - ส.
• กาปญฺญํ  ภน.  ‘=กปณภาโว’ ความเบื่นคนควรกรุณา - ส.

รเจติ. 
รจยิสฺสามิ วณฺณนํ. 
รจนา การจัดทำ

กโรติ กยิรติ กุพฺพติ กฺรุพฺพติ; กมฺม-กรียติ กริยฺยติ กยิรติ กยฺยติ; การิต-กาเรติ การยติ การาเปติ การาปยติ; กโต กุรุมาโน กโรนฺโต; การณํ กิริยา กฺริยา กรณํ กตฺตา ฯเปฯ

• กยิรติ นี้ เป็นได้ทั้ง กตฺตุ และ กมฺม. 
  กตฺตุ ดังบาลีว่า ปุริโส กมฺมํ กยิรติ ชายทำการงาน. 
  กมฺม ดังบาลีว่า กุฏิ เม กยิรติ อเทสิตวตฺถุกา กุฎีมีวัตถุยังไม่ได้แสดงแล้ว อันข้าพเจ้าย่อมทำ หรือ ข้าพเจ้าทำกุฎีมีวัตถุอันยังมิได้แสดงแล้ว. กตฺตุ ยิร ปัจ. กมฺม วณฺณวิปริยย คือ กลับอักษร - ส.
• การณํ  เหตุ, การณ์, 'ทำผล' วิ. อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํ - ส. กร ประกอบด้วย ตุํ ตฺวา ปัจ. เป็นต้น เป็นรูปดังนี้ กาตุํ กตฺตุ กาตเว กาเรตุ กตฺวา กตฺวาน กาตูน กริตฺวา กริตฺวาน กจฺจ อธิกจฺจ กรีย กรียาน ปุรกฺขตฺวา กาเรตฺวา ฯเปฯ - ส.
  อา. ปทกฺขิณํ กจฺจ ทำประทักษิณแล้ว '=ปทกฺขิณํ กตฺวา.' อธิกจฺจ ทำให้ยิ่ง '=อธิกํ กตวา' ไม่ใช่ อธิกิจฺจ - ส.

ส. แสดงบทมาลาโดยพิสดาร ด้งต่อไปนี้ :-

แจก กุพฺพติ
วตฺ. – กุพฺพติ กุพฺพนฺติ, กุพฺพสิ กุพฺพถ, กุพฺพมิ กุพฺพม; กุพฺพเต กุพฺพนฺเต, กุพฺพเส กุพฺพเวฺห, กุพฺเพ กุพฺพเมฺห. ฯเปฯ

แจก กโรติ
วตฺ. – กโรติ กโรนฺติ, กโรสิ กโรถ, กโรมิ-กุมฺมิ กโรม-กุมฺม; กุรุเต กุพฺพนฺเต, กุรุเส กุรุเวฺห, กเร กรุเมฺห.
ปญฺ. – กโรตุ-กรุตุ กโรนฺตุ, กโรหิ กโรถ, กโรมิ-กุมฺมิ กโรม-กุมฺม; กุรุตํ กุพฺพนฺตํ, กรสฺสุ-กรุสฺสุ กุรุโวฺห, กเร กุพฺพามเส.
สตฺ. – กเร-กเรยฺย กเรยฺยุํ, กเรยฺยาสิ กเรยฺยาถ, กเรยฺยามิ กเรยฺยาม; กุพฺเพถ กุพฺเพรํ, กุพฺเพโถ กุพฺเพยฺยโวฺห กเร-กเรยฺยํ กเรยฺยาเมฺห,
ปโร. – กร กรุ, กเร กริตฺถ, กร กริมฺห กริถ กริเร, กริตฺโถ กริโวฺห, กริ กริเมฺห.
หีย. – อกรา อกรุ, อกโร อกรตฺถ-อกตฺถ-อกโรถ, อกร-อกํ, อกรมฺหา-อกมฺห; อกตฺถ อกตฺถุํ, อกุรุเส อกรวหํ, อกรึ-อกรํ อกรมฺหเส.
อชฺ. – อกรี-กรี-อกริ-กริ-อกาสิ  อกรุํ-อกรึสุ-อกํสุ-อกาสุํ, อกโร อกริตฺถ-อกาสิตฺถ, อกรึ-กรึ-อกาสึ อกริมฺหา-อกาสิมฺหา; อกรา อกรุ, อกรุเส อกริวหํ, อกร อกริเมฺห.
ภวิ. – กริสฺสติ กริสฺสนฺติ, กริสฺสสิ กริสฺสถ, กริสฺสามิ กริสฺสาม; กริสฺสเต กริสฺสนฺเต, กริสฺสเส กริสฺสเวฺห, กริสฺสํ-กสฺสํ กริสฺสาเมฺห.
อา. กสฺสํ ปุริสกิจฺจานิ ข้าพเจ้าจักทำกิจของชาย ท.-ส.

อีกอย่างหนึ่ง แปลง กร เป็น กาห (สำหรับ ภวิ.) แจกดังนี้ :-
กาหติ กาหนฺติ, กาหสิ กาหถ, กาหามิ กาหาม; กาหิติ กาหินฺติ, … กา.-อกริสฺสา อกริสฺส, …

แจก กยิรติ
วตฺ. – กยิรติ กยิรนฺติ, กยิรสิ กยิรถ, กยิรามิ กยิราม; กยิรเต กยิรนฺเต, …
ปญฺ. – กยิรตุ กยิรนตุ, …
สตฺ. – กยิรา-กุยิรา กยิรุํ, …
อา. กุมฺภิมฺหิ ปญฺชลึ กุยิรา วาตญฺจาปิ* ปทกฺขิณํ - ส. ฯเปฯ

(ธาตุนี้มีที่ใช้มากนัก จึงนำมาไว้ตามที่ท่านแจก)

* ในวิธุรชาดก ชาตกฏฺฐกถา 10/265 เป็น กยิรา วายสํ วาปิ.

ปกโรติ อุปกโรติ ปฏิกโรติ ปฏิสงฺขโรติ สงฺขาโร ปริกฺขาโร ฯเปฯ

(ธาตุนี้ ตั้งแยกมาจากธาตุต้น เพื่อให้เห็นเฉพาะที่ประกอบด้วย อุปสัค นิบาต)

• ปกโรติ  ก. 'ทำทั่ว,' แต่งขึ้น, ปรุงขึ้น, ร้อยกรอง [ป+กร]  รูปนาม ปกรณํ ปกรณ์, คัมภีร์.
• อุปกโรติ  ก. อุดหนุน, เกื้อกูล, อุปการ [อุป+กร]. รูปนาม อุปกาโร อุปกรณํ.
• ปฏิกโรติ  ก. ตอบแทน, 'ทำคืน' [ปฏิ+กร] รูปนาม ปฏิกาโร.
• ปฏิสงฺขโรติ  ก. ซ่อมแซม, ทำให้ดีดังเก่า [ปฏิ+สํ+กร] รูปนาม ปฏิสงฺขรณํ ปฏิสังขรณ์ 'กลับแต่งขึ้น.'
• สงฺขาโร  น. สังขาร, 'ปรุงขึ้น, แต่งขึ้น' [สํ+กร]. 
• ปริกฺขาโร  น. บริกขาร, 'ทำรอบ' '[ปริ+กร] แปลได้ 3 อย่าง:-
  1.  คู, 'เครื่องล้อม' '=ปริวาโร' ดังบาลีว่า นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ แวดล้อมเป็นอย่างดี (ครบครัน) ด้วยเครื่องแวดล้อมเมือง ท. 
  2. เครื่องประดับ, อลังการ '=อลงฺกาโร' ด้งบาลีว่า รโถ เสตปริกฺขาโร รถมีเครื่องประดับขาว. 
  3. เครื่องใช้เล็กๆ น้อยๆ ของบรรพชิต เช่นบาตร เป็นต้น (หรือดังที่เรียกว่า บริกขาร 8 คือ สบง จีวร สังฆาฏิ บาตร มีดตัดเล็บ เข็ม รัดประคด ผ้ากรองน้ำ) '=สมภาโร' ด้งบาลีว่า ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา* บริกขารสำหรับชีวิต อันบรรพชิตควรรวบรวมไว้ - ส.

* สมุทาเนตพฺพาติ สมาหริตพฺพาติ อตฺโถ.

ตุฏติ.

เวเลติ, เวลยติ. 
เวลา กาล, เครื่องนับเวลา.

กาเลติ, กาลยติ.
กาลียเต สงฺขฺยายเตติ กาโล การนับ, เวลา

วิธติ. 
วิธิ วิธี. 
วิธิยเต กริยเตติ วิโธ รังดุม.

ขญฺเชติ, ขญฺชยติ.

ตงฺกติ, 
อาตงฺกติ. 
อาตงฺโก อามโย โรโค.

กฐติ กโฐ กฐิโน

• กฐิโน  ค. หยาบ, หยาบคาย, เลว, รีบ, ด่วน [กฐ ธาตุ อิน ปัจ.  แปลงรูปเป็น กถิโน บ้าง - สูจิ].

ผนฺทติ. 
ผนฺทนํ ความหวั่นไหว, ดิ้นรน. 
ปริปฺผนฺทติทํ จิตฺตํ. 
ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ.

คิลายติ. 
คิลาโน คนป่วย, คนไข้. 
เคลญฺญํ ความป่วยไข้.

เตมติ. 
เตมิตุกามา เตมึสุ. 
ตินฺโต เปียก, ชุ่มชื้น. 
เตเมตีติ ติมิรํ, อนฺธการํ อาโป จ ความมืด, น้ำ. 
เตมียตีติ ติมิสํ, ตโม ความมืด. 
เตมยติ.

ทวติ. 
ทโว การเล่น. 
ทวนํ ความร้อน. 
ทเวน นิพฺพตฺโต ทวถุ ความร้อน, เป็นไข้ตัวร้อน.

รมติ, วิรมติ, อารมติ, 
รตฺวาน, รมิตฺวาน, 
รมณํ, รติ ความยินดี. 
รมนฺติ เอเตนาติ รโถ. 
วิรติ, ปฏิวิรติ ความงดเว้น. 
อารตี วิรตี ปาปา.

โกทติ

กุมาเรติ กุมารยติ กุมาโร กุมารโก กุมารี กุมาริกา

• กุมารโก  ป. กุมาร, เด็กชาย.
• กุมารี กุมาริกา  อิ. กุมารี, เด็กหญิง.