ชีทประกอบการศึกษา: 

• ผังอาขยาต | สรุป การพฤทธิ์ในอาขยาต | ผังวาจก
• ตัวอย่างธาตุ 8 หมวด (ย่อ)
• ธาตุลงวิภัตติอาขยาต 8 หมวด 
• ฐานกิริยา จัดหมวดหมู่ตามธาตุ 8 หมวด 
  1) แบบเต็ม  2) แบบเต็ม เรียงลำดับตามธาตุ  3) แบบย่อ หน้าเดียว  (=ตัวอย่างธาตุ 8 หมวด (ย่อ))
• ฐานกิริยา จัดหมวดหมู่ตามความหมาย  1) pdf สำหรับพิมพ์   2) หน้าเว็บ
• ฐานกิริยา เรียงลำดับตามธาตุ  1) pdf สำหรับพิมพ์   2) หน้าเว็บ
• ฐานกิริยา (ย่อ) 
• ทำตัวกิริยาศัพท์ ตามขั้นตอน อย่างง่าย
• อาคม ปัจจัยพิเศษ

อาขยาต แปลว่า  บอก, กล่าว  (อา-ขฺยา-ต) 
อาขยาต  หมายถึง  ศัพท์ที่บอกกิริยา (คือการกระทำ เช่น ยืน เดิน นั่ง นอน  เป็นต้น)

กิริยาอาขยาต มีส่วนประกอบ 8 อย่าง คือ  ธาตุ    ปัจจัย วาจก   วิภัตติ กาล  บท  วจนะ  บุรุษ

ส่วนประกอบหลัก ที่นำมาประกอบเป็นรูปกิริยา มี 3 อย่าง* คือ

1. ธาตุ (root) บอกให้รู้ อรรถ คือความหมาย ของกิริยา
2. ปัจจัย (suffix)  บอกให้รู้ วาจก
3. วิภัตติ (declension)   บอกให้ รู้ กาล  บท  วจนะ  บุรุษ

นอกจากส่วนประกอบหลัก คือ ธาตุ-ปัจจัย-วิภัตติ นั้นแล้ว มักมี อุปสัค และ/หรือ อาคม มาประกอบด้วย  เช่น  
อาโรเจสุํ อา-รุจ-เณ-สฺ-อุํ  มี อา อุปสัค เป็นบทหน้า  และ สฺ อาคม ท้ายธาตุ

ธาตุ

ธาตุ คือ รากศัพท์¹ (root) ของกิริยา   
ธาตุ แปลว่า ทรงไว้  (คือ ทรงอรรถ/ความหมาย ของกิริยาไว้) 
ธาตุ บอกอรรถ² คือความหมาย ของกิริยานั้น

¹  ธาตุ คือ รากศัพท์ ของศัพท์ต่างๆ ทั้งกิริยาศัพท์ (อาขยาต-กิตก์),  นามศัพท์ (เฉพาะนามศัพท์ที่สำเร็จมาจากธาตุ = นามกิตก์)  และอัพยยศัพท์ เช่น ศัพท์ที่ลงท้ายด้วย ตเว ตุํ: กาตุํ ทาตุํ, สกฺกา (สก), ลพฺภา (ลภ)

²  เช่น  ชิ ธาตุ แปลว่า/มีอรรถว่า/มีความหมายว่า ‘ชนะ’   เขียนเป็นบาลีว่า  ชิ ชเย (โหติ)  ชิ ธาตุ (ย่อม)เป็นไป)ในความ(หมายว่า)ชนะ

ธาตุ เมื่อลงปัจจัย(อาขยาต)  ลงวิภัตติ(อาขยาต) แล้ว  จึงสำเร็จเป็นกิริยาอาขยาต  นำไปใช้ในประโยคได้  เช่น  
ชิ ธาตุ ยังเป็นเพียงรากศัพท์  แม้มี/ทรงความหมายว่า ‘ชนะ’ ก็ตาม ยังนำไปใช้ในประโยคไม่ได้  
ต้องลง นา ปัจจัย  ติ วิภัตติ ก่อน สำเร็จเป็นกิริยา ชินาติ แปลว่า ‘ย่อมชนะ’

ธาตุจัดเป็น 8 หมวด  ตามที่ประกอบด้วยปัจจัยตัวเดียวกัน  คือ

*  และลงนิคคหิตอาคม หน้าพยัญชนะที่สุดธาตุ

¹  แปลง อ เป็น เอ  เช่น วเทติ, อธิฏฺเฐติ*

²  ลง เอ เฉพาะ รุธ ธาตุ?

ธาตุแบ่งเป็น 2 ประเภท คือ

1. อกัมมธาตุ  ธาตุที่ไม่ต้องมีกรรมมารับ (กรรม คือสิ่งที่ถูกทำ) 
2. สกัมมธาตุ  ธาตุที่ต้องมีกรรมมารับ (แต่อาจละกรรมไว้ ไม่เขียนบ้างก็ได้) 
    (อกัมมกิริยา  กิริยาที่ไม่ต้องมีกรรมมารับ 
     สกัมมกิริยา  กิริยาที่ต้องมีกรรมมารับ)

ตัวอย่าง ธาตุ 8 หมวด (จัดตามที่ธาตุเหล่านั้นลงปัจจัยเดียวกัน) 

[ดู ตัวอย่างธาตุ 8 หมวด]

ตัวอย่างธาตุต่อไปนี้ เมื่อลงปัจจัยอาขยาตแล้ว ก็พร้อมที่จะลงวิภัตติอาขยาตในหมวดต่างๆ สำเร็จเป็นกิริยาอาขยาตนำไปใช้ในประโยคต่อไปได้   
(กิริยาอาขยาตกับประธานของประโยค ต้องมีบุรุษและวจนะตรงกันด้วย)

วนฺท    +อ    = วนฺท    ไหว้   ลง ติ วิภัตติ เป็นต้น   เป็น วนฺทติ, วนฺทนฺติ, วนฺทสิ; วนฺทตุ; วนฺทิ, วนฺทิสฺสติ ...

*  หมายถึง อกัมมธาตุ ธาตุที่ไม่ต้องมีกรรมมารับ.

•  อ ปัจจัย หมวด ภู ธาตุ, เณ ณย ปัจจัย หมวด จุร ธาตุ มีอำนาจให้พฤทธิ์สระต้นธาตุได้

การท่อง:  หมวด ภู ธาตุ ลง อ ปัจจัย 
ภู ธาตุ    ลง อ ปัจจัย    เป็น ภว    แปลว่า มี, เป็น    เช่น ภวติ ย่อมมี, ย่อมเป็น 
หุ ธาตุ    ลง อ ปัจจัย    เป็น โห    แปลว่า มี, เป็น    เช่น โหติ ย่อมมี, ย่อมเป็น 
... เป็นต้น  [ดูทั้งหมด]

ตัวอย่างการบอกทำตัวกิริยาอาขยาต

ภวติ แปลว่า ย่อมมี, ย่อมเป็น  
มาจาก ภู ในความมี, เป็น  อ ปัจจัย ติ วัตตมานาวิภัตติ   
พฤทธิ์ อู เป็น โอ  แปลง โอ เป็น อว 
รุนฺธติ แปลว่า ย่อมปิด, ย่อมกั้น  
มาจาก รุธ ในความปิด, กั้น  อ ปัจจัย นิคคหิตอาคมต้นธาตุ  ติ วัตตมานาวิภัตติ  
แปลงนิคคหิตเป็น นฺ

วิภัตติ (declensions)

วิภัตติอาขยาต แบ่งเป็น 8 หมวด คือ

ในหมวดหนึ่งๆ  มีวิภัตติ 12 ตัว คือ  ฝ่ายปรัสสบท 6 และอัตตโนบท 6   มี 2 วจนะ  
มีบุรุษ 3 คือ ปฐมบุรุษ  มัชฌิมบุรุษ และ อุตตมบุรุษ   
รวมทั้งหมดมีวิภัตติ 96 ตัว

-  ใช้วิภัตติฝ่ายปรัสสบทเป็นหลัก ฝ่ายอัตตโนบทใช้น้อย

-  วิภัตติที่ขีดเส้นใต้ คือ ใช้แทนวิภัตติฝ่ายปรัสสบทในตำแหน่งที่ตรงกันได้ เช่น ใช้ เต แทน ติ, อนฺเต แทน อนฺติ

วิภัตตินาม กับ วิภัตติอาขยาต ต่างกัน

วิภัตตินาม ใช้แจกนามศัพท์  บอกให้รู้ ลิงค์  วจนะ  การันต์ และ อายตนิบาต 
วิภัตติอาขยาต ใช้ลงท้ายธาตุ  บอกให้รู้ กาล  บท  วจนะ  บุรุษ

การแจกวิภัตตินาม และ อาขยาต  
วิภัตตินาม ลงท้ายนามศัพท์ แจกตามลิงค์ และ การันต์  ของนามนั้น 
วิภัตติอาขยาต ลงท้ายธาตุ  แจกตามบุรุษ และ วจนะ  ของนามที่เป็นประธาน 
 

ในวิภัตติ 8 หมวดนั้น  เมื่อประกอบกับธาตุแล้ว  บางตัวเปลี่ยนรูปไป  ดังนี้

ความนิยมใช้วิภัตติอาขยาตแต่ละหมวด

1. ปโรกฺขา  มีใช้เพียง อห/พฺรู ธาตุ ปฐมบุรุษ อ อุ  (อาห อาหุ) เท่านั้น
2. หิยตฺตนี  มีใช้น้อยเพียงบางธาตุที่นิยม
3. กาลาติปตฺติ  มีใช้น้อย เพราะโอกาสที่จะกล่าวถึงอดีตแบบพิเศษมีน้อย
4. ในเรื่องเล่า ซึ่งกล่าวถึงอดีต ใช้ อชฺชตฺตนี มากที่สุด  ส่วน วตฺตมานา ปญฺจมี สตฺตมี ภวิสฺสนฺติ ใช้ได้ทั่วไป

เทียบ กาล กับ Tense

กาล

กาล คือ เวลา  หมายถึง เวลาที่ทำกิริยานั้นๆ

กาล โดยย่อมี 3  คือ

1. ปัจจุบันกาล    คือ กาลที่เกิดขึ้นเฉพาะหน้า
2. อดีตกาล    คือ กาลที่ล่วงแล้ว
3. อนาคตกาล    คือ กาลที่ยังไม่มาถึง

กาลทั้ง 3 นี้  แบ่งให้ละเอียดออกไปอีก    ใช้วิภัตติ 8 หมวดเป็นเครื่องหมาย  ดังนี้

ปัจจุบันกาล แบ่งเป็น 3 คือ

1. ปัจจุบันแท้  แปลว่า …อยู่   เช่น  
   ภิกฺขุ ธมฺมํ เทเสติ. ภิกษุ แสดงอยู่ ซึ่งธรรม.
2. ปัจจุบันใกล้อดีต  แปลว่า ย่อม…  เช่น  
   กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ?  ท่าน ย่อมมา แต่ที่ไหน หนอ?
3. ปัจจุบันใกล้อนาคต  แปลว่า จะ…  เช่น  
   กึ กโรมิ?  ผม จะทำ ซึ่งอะไร?

ปัจจุบันกาลนี้ บอกให้รู้ด้วย วัตตมานาวิภัตติ

อดีตกาล แบ่งเป็น 3 คือ

1. ล่วงแล้วไม่มีกำหนด  แปลว่า ...แล้ว  บอกให้รู้ด้วย ปโรกขาวิภัตติ  เช่น 
   • เตนาห ภควา.  ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาค ตรัสแล้ว.
   • เตนาหุ โปราณา.  ด้วยเหตุนั้น พระอาจารย์มีในปางก่อน ท. กล่าวแล้ว.
2. ล่วงแล้ววานนี้  แปลว่า ...แล้ว  ถ้ามี อ นำหน้า แปลว่า ได้...แล้ว  บอกให้รู้ด้วย หิยัตตนีวิภัตติ  เช่น
   • ขโณ โว มา อุปจฺจคา.  ขณะ อย่าได้เข้าไปล่วงแล้ว ซึ่งท่าน ท.
   • อหํ เอวํ อวจํ.  เรา ได้กล่าวแล้ว อย่างนี้.
3. ล่วงแล้ววันนี้ แปลว่า ...แล้ว ถ้ามี อ นำหน้า แปลว่า ได้...แล้ว  บอกให้รู้ด้วย อัชชัตตนีวิภัตติ  เช่น
   • เถโร คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.  พระเถระ ได้เข้าไปแล้ว สู่บ้าน เพื่อบิณฑะ.
   • เอวรูปํ กมฺมํ อกาสึ.  ผม ได้ทำแล้ว ซึ่งกรรม มีอย่างนี้เป็นรูป.

อนาคตกาล แบ่งเป็น 2 คือ

1. อนาคตของปัจจุบัน  แปลว่า จัก...  บอกให้รู้ด้วย ภวิสสันติวิภัตติ  เช่น
   • ธมฺมํ สุณิสฺสาม.   เรา ท. จักฟัง ซึ่งธรรม.
2. อนาคตของอดีต  แปลว่า จัก...แล้ว  ถ้ามี อ นำหน้า แปลว่า จักได้...แล้ว  บอกให้รู้ด้วย กาลาติปัตติวิภัตติ  เช่น
   • โส เจ ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา.   ถ้าว่า เขา จักได้ได้แล้ว ซึ่งยาน ไซร้,  เขา จักได้ไปแล้ว.

ปัญจมีวิภัตติ และ สัตตมีวิภัตติ ไม่บอกกาลอะไร แต่สงเคราะห์เข้าในปัจจุบันกาล

ปัญจมีวิภัตติ

• บอกความบังคับ  แปลว่า จง...  เช่น   
  เอวํ วเทหิ.  เจ้า จงกล่าว อย่างนี้.
• บอกความหวัง  แปลว่า ...เถิด  เช่น   
  สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ.  สัตว์ ท. ทั้งปวง เป็นผู้มีเวรหามิได้ เถิด.
• บอกความอ้อนวอน  แปลว่า ขอ...จง  เช่น   
  ปพฺพาเชถ มํ ภนฺเต.  ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ท่าน ท. ขอจงยังข้าพเจ้า ให้บวช.

สัตตมีวิภัตติ

• บอกความยอมตาม  แปลว่า ควร...  เช่น   
  ภเชถ ปุริสุตฺตเม.  ชน ควรคบ ซึ่งบุรุษสูงสุด ท.
• บอกความกำหนด  แปลว่า พึง...  เช่น   
  ปุญฺญญฺเจ ปุริโส กยิรา.  ถ้าว่า บุรุษ พึงทำ ซึ่งบุญ ไซร้.
• บอกความรำพึง  แปลว่า พึง...  เช่น   
  ยนฺนูนาหํ ปพฺพเชยฺยํ.  ไฉนหนอ เรา พึงบวช.

การใช้ปัญจมีวิภัตติ และ สัตตมีวิภัตติ

ปัญจมีวิภัตติ และ สัตตมีวิภัตติ ใช้ในอนุตตกาล (คือกาลใกล้ปัจจุบันกาล) หรือไม่ระบุกาล

บท

บท แบ่งเป็น 2 คือ

1. ปรัสสบท บทเพื่อผู้อื่น กิริยาอาขยาตที่ประกอบด้วยวิภัตติบทนี้ เป็นกิริยาของประธาน ที่ส่งผลแก่ผู้อื่น เช่น

• ชโน กุมารํ ปหรติ - ชน ตี เด็ก    
  ชโน เป็นประธานของกิริยาตี คือ ปหรติ ส่งผลต่อเด็ก คือ กุมารํ

2. อัตตโนบท บทเพื่อตน กิริยาอาขยาตที่ประกอบด้วยวิภัตติบทนี้ เป็นกิริยาของประธาน ที่ส่งผลต่อประธานเอง เช่น

• ชเนน กุมาโร ปหริยเต - เด็ก อันชน ตี    
  กุมาโร เป็นประธานของกิริยาตี คือ ปหริยเต ซึ่งส่งผลต่อประธาน คือตัวเด็กเอง

ปรัสสบท เป็นเครื่องหมาย กัตตุวาจก และ เหตุกัตตุวาจก 
อัตตโนบท เป็นเครื่องหมาย กัมมวาจก ภาววาจก และ เหตุกัมมวาจก

แต่บทในกิริยาอาขยาตนั้น ใช้เป็นเครื่องหมายวาจกไม่ได้แน่นอนเหมือนปัจจัย  
เพราะใช้ปรัสสบทแทนอัตตโนบทใช้ในประโยคกัมมวาจกก็มี ใช้อัตตโนบทแทนปรัสสบทในประโยคกัตตุวาจกก็มี

วจนะ

วจนะในกิริยาอาขยาต แบ่งเป็น 2 เช่นเดียวกับวจนะของนามศัพท์ 
เมื่ออยู่ในประโยค ประกอบกิริยาอาขยาต ให้มีวจนะตรงกับวจนะของประธาน (เพื่อให้เข้าคู่กัน)  เช่น

โส คจฺฉติ.   เขา จะไป. 
เต คจฺฉนฺติ.  เขา ท. จะไป.

เพราะฉะนั้น เมื่อเห็นกิริยาอาขยาตเป็นเอกวจนะ ก็แสดงว่าประธานเป็นเอกวจนะด้วย เป็นต้น

ถ้าในประโยคนั้น ประธาน มีหลายศัพท์ และกล่าวรวมกัน ด้วย จ ศัพท์ (แปลว่า ‘ด้วย’, ‘และ’) 
ในประโยคเช่นนั้น ต้องประกอบกิริยาให้เป็นพหุวจนะเสมอ (ไม่ว่าประธานเหล่านั้นจะเป็นวจนะอะไร)

• อุปาสโก จ  อุปาสิกา จ  อารามํ คจฺฉนฺติ.  อุบาสก ด้วย อุบาสิกา ด้วย จะไป สู่วัด.

แต่ถ้าประธานมีหลายศัพท์ และเป็นเอกวจนะทั้งหมด กล่าวแยกกัน ด้วย วา ศัพท์ (แปลว่า ‘หรือ’) ให้ประกอบกิริยาเป็นเอกวจนะตามปกติ

• อุปาสโก วา  อุปาสิกา วา  อารามํ คจฺฉติ.  อุบาสก หรือ หรือว่า อุบาสิกา จะไป สู่วัด.

บุรุษ

ในอาขยาต จัดบุรุษเป็น 3 เหมือนสัพพนาม คือ ปฐมบุรุษ มัชฌิมบุรุษ และ อุตตมบุรุษ

1. ปฐมบุรุษ ใช้ นามนาม หรือ ปุริสสัพพนาม คือ ต ศัพท์ เป็นประธาน
2. มัชฌิมบุรุษ ใช้ ปุริสสัพพนาม คือ ตุมฺห ศัพท์ เป็นประธาน
3. อุตตมบุรุษ ใช้ ปุริสสัพพนาม คือ อมฺห ศัพท์ เป็นประธาน

วิภัตติอาขยาต ต้องแจกให้ตรงกับ บุรุษ และ วจนะ ของประธาน ดังนี้

สำหรับปุริสสัพพนามที่เป็นประธาน จะละไว้ เขียนไว้แต่กิริยาอาขยาต (ที่บอกบุรุษและวจนะ) ก็ได้ เช่น

• (ตฺวํ) เอวํ วเทหิ.   (เจ้า) จงกล่าว อย่างนี้
• (ตุมฺเห) คจฺฉถ ภนฺเต.   ข้าแต่ท่านผู้เจริญ (ท่าน ท.) ไปเถิด
• (ตฺวํ) อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ.   (เจ้า) ย่อมไม่รู้ ซึ่งประมาณ ของตน

การใช้พหุวจนะ ในมัชฌิมบุรุษ เพื่อแสดงความเคารพ*

ถ้าผู้น้อยพูดกับผู้ใหญ่ แม้ผู้ใหญ่นั้นจะเป็นบุคคลๆ เดียว ก็ใช้วิภัตติอาขยาต มัชฌิมบุรุษ พหุวจนะได้ เพื่อเป็นการแสดงความเคารพ  
เช่น ภิกษุกราบทูลพระพุทธเจ้าว่า

• (ตุมฺเห) ธมฺมํ เทเสถ ภนฺเต.   ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระองค์ (ท.) ขอจงแสดง ซึ่งธรรม. 

* สำนวนที่แสดงความเคารพแบบนี้ จะไม่แปลเป็นพหุวจนะก็ได้  เช่น พระองค์ ขอจงแสดง ซึ่งธรรม.

บุรุษของกิริยาอาขยาต เมื่อมีประธานหลายตัว ควบด้วย จ ศัพท์

ประธาน มีหลายศัพท์ กล่าวรวมกัน ด้วย จ ศัพท์ ต้องประกอบกิริยาให้เป็นพหุวจนะเสมอ  และประกอบบุรุษของกิริยาอาขยาต ตามบุรุษที่อยู่ในลำดับท้ายสุด เรียงตามลำดับดังนี้ 1) ปฐมบุรุษ 2) มัชฌิมบุรุษ 3) อุตตมบุรุษ เช่น

• อหเมว ตวญฺจ ชานาม.  ในประโยคนี้มี มัชฌิมบุรุษและอุตตมบุรุษ จึงประกอบกิริยาเป็นอุตตมบุรุษ คือ ชานาม

ปัจจัย

ปัจจัยใช้ลงท้ายธาตุ เพื่อบอกวาจก

ปัจจัยแบ่งเป็น 5 หมวด ตามวาจก ดังนี้

¹  ปัจจัยประจำหมวดธาตุ เรียกว่า วิกรณปัจจัย – ปัจจัยที่แบ่งธาตุเป็นหมวดต่างๆ  ซึ่งก็คือปัจจัยในกัตตุวาจกนั่นเอง

²  เรียก เหตุปัจจัย หรือ การิตปัจจัย

การลงปัจจัยหลังธาตุ_ตามวาจกทั้ง_5

กัตตุวาจก ลงปัจจัย 10 ตัว คือ  อ (เอ) ย ณุ-ณา นา ณฺหา โอ เณ-ณย

หมวด ภู ธาตุ  ลง อ ปัจจัย 
ธาตุสระเดียว  (เอกสฺสรธาตุ)

• ลงธาตุสระเดียว เป็น อิ อี  พฤทธิ์เป็น เอ  (หรือ)แปลง เอ เป็น อย (ต่อไป)  เช่น  เสติ สยติ (สี อ ติ),  เนติ นยติ (นี อ ติ)
• ลงธาตุสระเดียว เป็น อุ อู พฤทธิ์เป็น โอ  (หรือ)แปลง โอ เป็น อว (ต่อไป)  เช่น  โหติ (หุ อ ติ),  ภวติ (ภู อ ติ)

ธาตุหลายสระ  (อเนกสฺสรธาตุ)

• ลงธาตุหลายสระ สระต้นธาตุเป็น อิ ให้พฤทธิ์เป็น เอ  (ไม่แปลง เอ เป็น อย)  เช่น  
  เอสติ (อิส อ ติ) ย่อมแสวงหา  เอสนฺติ (อิส อ อนฺติ) ย่อมแสวงหา  
• ลงธาตุหลายสระ สระต้นธาตุเป็น อุ ให้พฤทธิ์เป็น โอ  (ไม่แปลง โอ เป็น อว)  เช่น 
  อกฺโกสติ (อา กุส อ ติ) ย่อมด่า  อกฺโกสิสฺสติ (อา กุส อ อิ สฺสติ) จักด่า

การแปลงในธาตุและ/หรือหมวดวิภัตติต่างๆ

• แปลง อ ปัจจัยเป็น เอ บ้าง  เช่น  
  วทติ วเทติ (วท อ ติ) ย่อมกล่าว  เทติ (ทา อ ติ) ย่อมให้  อุฏฺเฐหิ (อุ ฐา อ หิ) จงยืนขึ้น
• หิ มิ ม ปัญจมี-วัตตมานา  ทีฆะ อ ข้างหน้าเป็น อา เสมอ เช่น  
  อาหราหิ (อา หร อ หิ) จงนำมา    ลภามิ ลภาม (ลภ อ มิ-ม) ย่อมได้    มราม (มร อ ม) ย่อมตาย
• หิ ปัญจมี ลงแล้วลบได้บ้าง เช่น  
  ปจ (ปจ อ หิ) จงหุง (=ปจาหิ)   วท (วท อ หิ) จงกล่าว
• แปลง อุํ อัชชัตตนี เป็น อํสุ อึสุ ได้  (มักแปลงเป็น อึสุ)  เช่น  
  อคมํสุ อคมึสุ (อ คมุ อ อุํ) ได้ไปแล้ว
• เฉพาะ คมุ ธาตุ  แปลง คมุ เป็น คจฺฉ ได้ เช่น  
  คจฺฉติ (คมุ อ ติ) ย่อมไป   คมิสฺสติ (คมุ อ อิ สฺสติ) จักไป    
  อคมาสิ (อ คมุ อ สฺ อี) ได้ไปแล้ว  (ทีฆะ อ ปัจ. เป็น อา) 
• เฉพาะ คมุ ธาตุ ในหมวดอัชชัตตนี แปลง คจฺฉ เป็น คญฺฉ ได้อีก เช่น  
  อคญฺฉิ (อ คมุ อ อี) ได้ไปแล้ว (= อคมิ)
• เฉพาะ คมุ ธาตุ ในหมวดอัชชัตตนี  แปลง คมุ เป็น คา ได้บ้าง เช่น  
  อชฺฌคา (อธิ อ คมุ อ อึ) ได้ถึงทับแล้ว (ลบ อึ)
• เฉพาะ ลภ ธาตุ เมื่อลง อี อึ ในหมวดอัชชัตตนี แปลงเป็น ตฺถ ตฺถํ ตามลำดับ แล้วลบที่สุดธาตุ บ้าง 
    แปลง อี เป็น ตฺถ  เช่น อลตฺถ (อ ลภ อ อี) ได้ได้แล้ว (= อลภิ) 
    แปลง อึ เป็น ตฺถํ  เช่น อลตฺถํ (อ ลภ อ อึ) ได้ได้แล้ว (= อลภึ)
• เฉพาะ วจ ธาตุ ในหมวด หิยัตตนี อัชชัตตนี  แปลง อ ที่ ว เป็น โอ 
  อโวจ (อ วจ อ อา) ได้กล่าวแล้ว (= อวจา  อา หิยัตตนี  รัสสะ อา เป็น อ) 
  อโวจิ (อ วจ อ อี) ได้กล่าวแล้ว (= อวจิ  อี อัชชัตตนี)
• เฉพาะ กุส ธาตุ ลง อี อัชชัตตนี  ให้แปลง อี เป็น จฺฉิ แล้วลบที่สุดธาตุ  เช่น   
  อกฺโกจฺฉิ (อ กุส อ อี) ได้ด่าแล้ว (= อกฺโกสิ ซ้อน กฺ)
• เฉพาะ ทิส ธาตุ แปลงเป็น ปสฺส ทิสฺส ทกฺข  เช่น   
  ปสฺสติ (ทิส อ ติ) ย่อมเห็น   ทกฺขติ (ทิส อ ติ) ย่อมเห็น   ทิสฺสติ (ทิส อ ติ) ย่อมปรากฏ
• เฉพาะ สท ธาตุ ‘จม’ มี นิ เป็นบทหน้า  แปลง สท เป็น สีท เช่น   
  นิสีทติ (นิ สท อ ติ) ย่อมนั่ง     นิสีทิ (นิ สท อ อี) นั่งแล้ว
• เฉพาะ ฐา ธาตุ แปลง ฐา เป็น ติฏฺฐ  เช่น   
  ปติฏฺฐหิ (ป ฐา อ หฺ อี) ตั้งแล้ว ติฏฺฐติ (ฐา อ ติ) ย่อมยืน
• เฉพาะ ทา ธาตุ ถ้าลง มิ ม  แปลง อา เป็น อํ   แล้วแปลง อํ เป็น มฺ บ้าง  เช่น  
  ทมฺมิ (ทา อ มิ) ย่อมให้ (= เทมิ)
• หมวดภวิสสันติ แปลง อ กับ สฺส เป็น ฉ  (ไม่ลง อิ อาคม)  เช่น  
  ลจฺฉติ (ลภ อ สฺสติ) จักได้ (= ลภิสฺสติ)
• หมวดภวิสสันติ แปลง อ กับ สฺส เป็น ข  แล้วแปลงที่สุดธาตุเป็น กฺ  (ไม่ลง อิ อาคม)  เช่น 
  วกฺขติ (วจ อ สฺสติ) จักกล่าว (= วจิสฺสติ)     โมกฺขติ (มุจ อ สฺสติ) จักปล่อย, จักพ้น (= มุจฺจิสฺสติ) 
  โภกฺขติ (ภุช อ สฺสติ) จักกิน (= ภุญชิสฺสติ)

หมวด รุธ ธาตุ  ลง อ ปัจจัย (และนิคคหิตอาคมที่สระต้นธาตุ)

• ลง อ ปัจจัยแล้ว มีวิธีการเหมือนในหมวด ภู ธาตุ  และลงนิคคหิตอาคมที่สระต้นธาตุ แล้วแปลงเป็นพยัญชนะที่สุดวรรค 
  รุนฺธติ (รุํธ อ ติ) ย่อมปิด    ภุญฺชติ (ภุํช อ ติ) ย่อมกิน    ลิมฺปติ (ลิ ํป อ ติ) ย่อมฉาบ 
  มุญฺจติ (มุํจ อ ติ) ย่อมปล่อย    อยุญฺชิ (อ ยุํช อ อี) ได้ประกอบแล้ว     ภุญฺชิสฺส (ภุํช อ อิ สฺสา) จักกินแล้ว

หมวด ทิว ธาตุ  ลง ย ปัจจัย

• หลังธาตุที่ลงท้ายด้วย ว  แปลง ย เป็น ว  แล้วแปลง วฺว เป็น พฺพ เช่น  
  ทิพฺพติ (ทิว ย ติ) ย่อมเล่น  สิพฺพติ (สิว ย ติ) ย่อมเย็บ
• หลังธาตุที่ลงท้ายด้วยพยัญชนะในวรรค ก ฏ ป (วรรคที่ 1 3 5)  และ ย ล ส  แปลง ย เป็นบุพพรูป คือเหมือนตัวหน้า ย 
  สกฺกติ (สก ย) ย่อมอาจ-สามารถ    กุปฺปติ (กุป ย) ย่อมโกรธ    ตปฺปติ (ตป ย) ย่อมเดือดร้อน 
  ลุปฺปติ (ลุป ย) ย่อมลบ    สปฺปติ (สป ย) ย่อมแช่ง    ทิปฺปติ (ทิป ย) ย่อมสว่าง, รุ่งเรือง 
  ขุภฺภติ > ขุพฺภติ (ขุภ ย) ย่อมหวั่นไหว (แปลงเป็นพยัญชนะตัวที่ 3) 
  ลุภฺภติ > ลุพฺภติ (ลุภ ย) ย่อมโลภ (แปลงเป็นพยัญชนะตัวที่ 3) 
  อารพฺภติ (อา รภ ย) ย่อมปรารภ, เริ่ม    สมฺมติ (สม ย) ย่อมสงบ    ตุสฺสติ (ตุส ย) ย่อมยินดี 
  มุสฺสติ (มุส ย) ย่อมลืม    ทุสฺส (ทุส ย) ย่อมทำลาย, ประทุษร้าย    นสฺสติ (นส ย) ย่อมฉิบหาย, พินาศ 
  สุสฺสติ (สุส ย) ย่อมแห้ง, เหี่ยว, ผอม, ซูบซีด    กิลิสฺสติ (กิลิส ย) ย่อมเศร้าหมอง    ปุสฺสติ (ปุส ย) ย่อมเลี้ยงดู 
  ตสฺสติ (ตส ย) ย่อมกลัว, หวาดกลัว, สะดุ้งกลัว    สิสฺสติ (สิส ย) ย่อมเหลือ
• หลังธาตุที่ลงท้ายด้วยพยัญชนะในวรรค จ ต  (วรรคที่ 2 4) แปลง ย กับพยัญชนะนั้นเป็นพยัญชนะในวรรค จ  ในลำดับที่ตรงกับพยัญชนะนั้น แล้วซ้อนพยัญชนะ

• หลังธาตุที่ลงท้ายด้วย ห  ให้สลับตำแหน่งกับ ย (เฉพาะพยัญชนะ - ส่วนสระยังอยู่ที่เดิม) 
  สนฺนยฺหติ (สํ นห ย ติ) ย่อมผูกสอด  มุยฺหติ (มุห ย ติ) ย่อมหลง  
  ปสยฺหติ (ป สห ย ติ) กดขี่, ข่มเหง   สยฺหติ (สห ย ติ) อดทน, อดกลั้น
• เฉพาะ ทา ธาตุ  แปลง อา เป็น อิ  เช่น     
  สมาทิยามิ (สํ อา ทา ย มิ) ย่อมสมาทาน  สมาทิยติ (สํ อา ทา อิ ย ติ) ย่อมสมาทาน
• เฉพาะ ชน ธาตุ ‘เกิด’  แปลง ชน เป็น ชา  เช่น   
  ชายติ (ชน ย ติ) ย่อมเกิด

หมวด สุ ธาตุ  ลง ณุ ณา อุณา ปัจจัย

• ณุ ปัจจัย  แปลง อุ เป็น โอ  เช่น  
  สุโณติ (สุ ณุ ติ) ย่อมฟัง
• ณา อุณา ลงหน้าวิภัตติที่ขึ้นต้นด้วยสระ ให้ลบ อา ที่ ณา  เช่น  
  สุณาติ (สุ ณา ติ) ย่อมฟัง     สุณนฺติ (สุ ณา อนฺติ) ย่อมฟัง     
  ปาปุณาติ (ป อป อุณา ติ) ย่อมบรรลุ     ปาปุณนฺติ (ป อป อุณา อนฺติ) ย่อมบรรลุ
• ลงวิภัตติหมวดอัชชัตตนีหรืออื่นๆ ที่ขึ้นต้นด้วยสระ หรือลง อิ อาคม   ถ้าลบ ณา ปัจจัย ให้พฤทธิ์ อุ เป็น โอ  ลง สฺ อาคม 
  อสฺโสสิ (อ สุ ณา สฺ อี) ได้ฟังแล้ว = อสุณิ (อ สุ ณา อี) 
  โสสฺสามิ (สุ ณา สฺสามิ) จักฟัง = สุณิสฺสามิ (สุ ณา อิ สฺสามิ)
• สก ธาตุ ‘อาจ, สามารถ’ ลงในหมวดอัชชัตตนี ภวิสสันติ ให้แปลง กฺ เป็น ขฺ   ซ้อนพยัญชนะ  ลบ อุณา ปัจจัย 
  อสกฺขิ (อ สก อุณา อี) ได้อาจแล้ว  สกฺขิสฺสติ (สก อุณา อิ สฺสติ) จักอาจ      สกฺกุเณยฺย (สก อุณา เอยฺย) พึงอาจ

หมวด กี ธาตุ  ลง นา ปัจจัย

• เฉพาะ กี ธาตุ ลง นา ปัจจัย  รัสสะ อี เป็น อิ  แปลง นฺ เป็น ณฺ  เช่น  
  วิกฺกิณาติ (วิ กี นา ติ) ย่อมขาย
• นา ปัจจัย ลงหน้าวิภัตติที่ขึ้นต้นด้วยสระ หรือลง อิ อาคม ให้ลบสระหน้า 
  กีเณยฺย (กี นา เอยฺย) พึงซื้อ     วิกฺกีณิสฺสติ (วิ กี นา อิ สฺสติ) จักขาย
• ลบ นา ปัจจัยได้บ้าง หรือแปลง นา เป็น ย  เช่น 
  1) ลง เอยฺย แล้วแปลง เอยฺย เป็น ญา  ต้องลบ นา  ไม่ลบไม่ได้ เช่น 
  ชญฺญา (ญา นา เอยฺย) พึงรู้ 
  2) ลงอัชชัตตนี ลบหรือไม่ลบ นา ก็ได้ เช่น  
  สญฺชานิ (สํ ญา นา อี) รู้    อญฺญาสิ (อ ญา นา สฺ อี) ได้รู้แล้ว 
  3) นา ปัจจัย ที่มี ติ อยู่หลัง แปลงเป็น ย  เช่น  
  วินายติ (วิ ญา นา ติ) ย่อมรู้วิเศษ
• ญา ธาตุ ในหมวด กี ธาตุ แปลงเป็น ชา ชํ นา ได้บ้าง 
  แปลง ญา เป็น ชา  ต้องมี นา อยู่หลัง เช่น  
  วิชานาติ (วิ ญา นา ติ) ย่อมรู้แจ้ง 
  แปลง ญา เป็น ชํ  ต้องมี ญา ที่แปลงมาจาก เอยฺย อยู่หลัง เช่น    
  ชญฺญา (ญา นา เอยฺย) พึงรู้   วิชาเนยฺย (วิ ญา นา เอยฺย) พึงรู้ 
  แปลง ญา เป็น นา ต้องลง ติ เท่านั้น เช่น  
  วินายติ (วิ ญา นา ติ) ย่อมรู้วิเศษ  วิชานาตุ (วิ ญา นา ตุ) จงรู้วิเศษ

หมวด คห ธาตุ  ลง ณฺหา ปัจจัย

• คห ธาตุ  ลง ณฺหา แล้วลบ หฺ ที่สุดธาตุเสมอ
• คห ธาตุ ลง ปฺป  แปลง คห เป็น เฆ เช่น  
  เฆปฺปติ (คห ปฺป ติ) ย่อมถือเอา
• ณฺหา ปัจจัย ลงหน้าวิภัตติที่่ขึ้นต้นด้วยสระ หรือลง อิ อาคม ให้ลบสระหน้า เช่น  
  คณฺหิ (คห ณฺหา อี) ถือเอาแล้ว     คณฺหิสฺสติ (คห ณฺหา อิ สฺสติ) จักถือเอา
• ปัจจัยประจำหมวดธาตุ ลงแล้วไม่เห็นรูป พึงทราบว่าลงแล้วลบได้  เช่น  
  อคฺคเหสิ (อ คห ณฺหา อิ สฺ อี) ได้ถือเอาแล้ว    คณฺเหยฺย (คห ณฺหา เอยฺย) พึงถือเอา  (ไม่ลบ ณฺหา)

หมวด ตน ธาตุ  ลง โอ ยิร ปัจจัย

• ตน ธาตุ  แปลง โอ เป็น อุ ได้ เช่น  
  ตโนติ ตนุติ (ตน โอ ติ) ย่อมแผ่ไป
• กร ธาตุ ลง โอ ปัจจัย แปลง โอ เป็น อุ,  แปลง อ ที่ กฺ เป็น อุ แปลง อุ เป็น ว,  ลบ รฺ ที่สุดธาตุ, ซ้อน วฺ, แปลง วฺว เป็น พฺพ  เช่น  กุพฺพนฺติ (กร โอ ติ) ย่อมทำ  
• กร ธาตุ ลง ยิร ปัจจัย  ลบ รฺ ที่สุดธาตุ  เช่น  กยิรติ (กร ยิร ติ) ย่อมทำ
• นอกจากหมวดวัตตมานา ปัญจมี ลงแล้วลบ โอ ปัจจัยได้  เช่น 
  กเรยฺย (กร โอ เอยฺย) พึงทำ  อกริ (อ กร โอ อี) ทำแล้ว
• ยิร ปัจจัย ลงหลัง กร ธาตุ กับ เอยฺย เอถ วิภัตติ  ให้แปลง เอยฺย เป็น อา    
  แปลง เอ แห่ง เอถ เป็น อา  แล้ว ลบ รฺ ที่สุดธาตุได้บ้าง เช่น 
  กยิรา (กร ยิร เอยฺย) พึงทำ     กยิราถ (กร ยิร เอถ) พึงทำ
• กร ธาตุ ลง อา หิยัตตนี แปลง กร เป็น กา ได้ เช่น  
  อกา (อ กร โอ อา) ได้ทำแล้ว  อกริมฺหา (อ กร โอ อิ มฺหา) ได้ทำแล้ว
• กร ธาตุ ลงวิภัตติหมวดอัชชัตตนี แปลง กร เป็น กาสฺ ได้  เช่น  
  อกาสิ (อ กร โอ อี) ได้ทำแล้ว อกรึสุ (อ กร โอ อุํ) ได้ทำแล้ว 
  หรือ แปลง กร เป็น กา ลง สฺ อาคม เช่น  อกาสิ (อ กร โอ สฺ อี)
• กร ธาตุ ลงวิภัตติหมวดภวิสสันติ แปลง กร ทั้งปัจจัย เป็น กาห และ ลบ สฺส  เช่น 
  กาหิติ (กร โอ อิ สฺสติ) จักทำ  กริสฺสติ (กร โอ อิ สฺสติ) จักทำ  (ลบ โอ)
• กร ธาตุ มี สํ เป็นบทหน้า แปลง กร เป็น ขร  เช่น 
  อภิสงฺขโรติ (อภิ สํ กร โอ ติ) ย่อมตกแต่ง
• หลังธาตุอื่นๆ (ในหมวดนี้) เช่น 
  สกฺโกติ (สก โอ ติ) ย่อมอาจ  ปปฺโปติ (ป อป โอ ติ) ย่อมถึง  (ซ้อน ปฺ กลางธาตุ)

หมวด จุร ธาตุ  ลง เณ ณย ปัจจัย

ปัจจัยที่เนื่องด้วย ณ มีอำนาจให้พฤทธิ์ต้นธาตุได้ และลบ ณฺ แห่งปัจจัยเหล่านี้เสีย 
พฤทธิ์ = วุทฺธิ (วุฑฺฒิ) ทำให้เจริญ คือทำให้เป็น 2 ฐาน หรือเสียงยาวขึ้น

อ       เกิดจากฐานคอ            เป็น อา ทำให้เสียงยาวขึ้น  (พฤทธิ์ อ เป็น อา ได้เฉพาะปัจจัยที่เนื่องด้วย ณ เท่านั้น) 
อิ อี    เกิดจากฐานเพดาน       เป็น เอ (ฐานเพดานและคอ) 
อุ อู    เกิดจากฐานริมฝีปาก     เป็น โอ (ฐานริมฝีปากและคอ)

วิธีพฤทธิ์ (วุทธิ) 
ธาตุสระเดียว พฤทธิ์ อิ อี เป็น เอ,  พฤทธิ์ อุ อู เป็น โอ 
ธาตุหลายสระ พฤทธิ์สระต้นธาตุ ที่เป็นรัสสะ และไม่มีพยัญชนะสังโยค (คือตัวสะกด) 
  ให้พฤทธิ์ อิ เป็น เอ,  อุ เป็น โอ,  อ เป็น อา   
(ยกเว้น ไม่พฤทธิ์ธาตุเหล่านี้ คือ กถ กล่าว พูด  กส ไถ  โอ-กิร เกลี่ยลง  ขิป ทิ้ง ขว้าง โยน  ขน ขุด  ขม อดทน  คณ นับ  ฆฏ รวมกัน  วิ-จิ นา คัดเลือก  ชน เกิด  
ชิร แก่เก่า คร่ำคร่า  ฐป วาง ตั้ง สกมฺม. อตฺถร (อา-ถร) ปูลาด  ทม ฝึก  ปริ-ทห  นุ่งห่ม   โอ-นม น้อมลง   นหา/นฺหา อาบ  ภณ กล่าว  รช ย้อม  รม ยินดี  ลิข เขียน วิ-วร เปิด  วส อยู่  สมุ สงบ  หน ฆ่า, เบียดเบียน  หร นำไป   เฉพาะ คม ไป ไม่พฤทธิ์ก็ได้)

• อิ อาคม (ที่ใช้ลงในวิภัตติหมวดปโรกขา อัชชัตตนี ภวิสสันติ กาลาติปัตติ)  ให้ลงเฉพาะที่ลง ณย ปัจจัยเท่านั้น 
  โจเรติ โจรยติ (จุร เณ-ณย ติ) ย่อมลัก    เวเทติ เวทยติ (วิท เณ-ณย ติ) ย่อมรู้    เจเตติ เจตยติ (จิต เณ-ณย ติ) ย่อมคิด 
  ฌาเปติ ฌาปยติ (ฌป เณ-ณย ติ) ย่อมเผา     ปญฺญาเปติ (ป ญป เณ ติ) ย่อมปูลาด    ปญฺญาปยิสฺสติ (ป ญป ณย อิ สฺสติ) จักปูลาด     
  ปาเหติ ปาหยติ  (ปห เณ-ณย ติ) ย่อมส่งไป    โปเสติ โปสยติ (ปุส เณ-ณย ติ) ย่อมเลี้ยงดู    อุยฺโยเชสิ (อุ ยุช เณ สฺ อี) ส่งไปแล้ว    
  ปาเลติ ปาลยติ (ปาล เณ-ณย ติ) ย่อมรักษา    ปาลยิสฺสติ (ปาล ณย อิ สฺสติ) จักรักษา
• เป็นทีฆะ ไม่พฤทธิ์ 
  อภิปูเชติ อภิปูชยติ (อภิ ปูช เณ-ณย ติ) ย่อมบูชา    สูเจติ สูจยติ (สูจ เณ-ณย ติ) ย่อมไขความ  ภาเชติ ภาชยติ (ภาช เณ-ณย ติ) ย่อมแบ่ง    
• มีสังโยค  ไม่พฤทธิ์ 
  มนฺเตสฺสติ มนฺตยิสฺสติ (มนฺต เณ-ณย สฺสติ) จักปรึกษา    ปตฺเถติ ปตฺถยติ (ปตฺถ เณ-ณย ติ) ย่อมปรารถนา
• ธาตุหมวด จุร ที่มี อิ เป็นที่สุด ให้ลงนิคคหิตอาคม แปลงเป็นพยัญชนะที่สุดวรรค มีรูปเป็นสังโยค ไม่ต้องพฤทธิ์ 
  มณฺเฑติ มณฺฑยติ (มฑิ เณ-ณย ติ) ย่อมหัวเราะ    ภณฺเชติ ภณฺชยติ (ภชิ เณ-ณย ติ) ย่อมรุ่งเรือง
• ยกเว้นบางธาตุ ไม่พฤทธิ์ 
  คเณติ คณยติ (คณ เณ-ณย ติ) ย่อมนับ     ฆเฏติ ฆฏยติ (ฆฏ เณ-ณย ติ) ย่อมกระทบ     
  กเถติ กถยติ (กถ เณ-ณย ติ) ย่อมกล่าว     กเถสิ กถยึสุ (กถ เณ-ณย สฺ อี) กล่าวแล้ว

กัมมวาจก ใช้สกัมมธาตุอย่างเดียว

ธาตุสระเดียว

• ธาตุสระเดียว เป็น อา ให้ลง ย ปัจจัย  แปลง อา เป็น อี  (ไม่ลง อิ อาคม) 
  ทียเต (ทา ย เต) ย่อมให้     ปียเต (ปา ย เต) ย่อมดื่ม
• ธาตุสระเดียว เป็น อิ อี อุ อู และ อี (ที่แปลงมาจาก อา นั้น)  ให้ซ้อน ยฺ หรือ ทีฆะ (ไม่ลง อิ อาคม) 
  สุยฺยเต (สุ ย เต) ย่อมฟัง     สูยเต (สุ ย เต) ย่อมฟัง (ทีฆะ)    อนุภูยฺยเต (อนุ ภู ย เต) ย่อมครอบงำ   
  ทียฺยเต (ทา ย เต) ย่อมให้

ธาตุหลายสระ

• ธาตุหลายสระ ลง ย ปัจจัย และ อิ อาคมหน้า ย   (หมวด รุธ ธาตุ ลงนิคคหิตอาคม แปลงเป็นพยัญชนะที่สุดวรรคด้วย) 
  กริยเต (กร อิ ย เต) ย่อมทำ     ปจิยเต (ปจ อิ ย เต) ย่อมหุง    ลภิยเต (ลภ อิ ย เต) ย่อมได้ 
  มุญฺจิยเต (มุํจ อิ ย เต) ย่อมปล่อย     ภินฺทิยเต (ภิ ํท อิ ย เต) ย่อมทำลาย    ภุญฺชิยเต (ภุํช อิ ย เต) ย่อมกิน
• ธาตุหลายสระ ลง ย ปัจจัย ถ้าไม่ลง อิ อาคมหน้า ย  ก็ให้แปลง ย กับที่สุดธาตุเป็นอย่างอื่น  (วิธีการเหมือน ย ปัจจัย ในหมวดทิวธาตุ) 
  ลพฺภเต (ลภ ย เต) (= ลภิยเต) ย่อมได้     ปจฺจเต (ปจ ย เต) (= ปจิยเต) ย่อมหุง    คยฺหเต (คห ย เต) (= คหิยเต) ย่อมถือเอา 
  วุยฺหเต (วุห ย เต) (= วุหิยเต) ย่อมพัดไป

เหตุกัตตุวาจก  ลง เณ ณย ณาเป ณาปย ปัจจัย  (ในหมวด ทิว สุ กี คห ธาตุ ลงปัจจัยประจำหมวดธาตุได้) 
ธาตุสระเดียว

• ธาตุสระเดียว เป็น อา อิ อี  ให้ลง ณาเป ณาปย ปัจจัย  (ห้ามลง เณ ณย) เช่น 
  ทาเปติ ทาปยติ (ทา ณาเป-ณาปย ติ) ให้ให้อยู่    ญาเปติ ญาปยติ (ญา ณาเป-ณาปย ติ) ให้รู้อยู่ 
  ชยาเปติ ชยาปยติ (ชิ ณาเป-ณาปย ติ) ให้ชนะอยู่     สยาเปติ สยาปยติ (สี ณาเป-ณาปย ติ) ให้นอนอยู่ 
  นยาเปติ นยาปยติ (นี ณาเป-ณาปย ติ) ให้ชนะอยู่    ปติฏฺฐาเปติ ปติฏฺฐาปยติ (ป ฐา ณาเป-ณาปย ติ) ให้ตั้งอยู่ 
  วิกฺกายาเปติ วิกฺกายาปยติ (วิ กี ณาเป-ณาปย ติ) ให้ขายอยู่
• ธาตุสระเดียว เป็น อุ อู ให้ลง เณ ณย ปัจจัย  (ห้ามลง ณาเป ณาปย)  เช่น 
  สาเวติ สาวยติ (สุ เณ-ณย ติ) ให้ฟังอยู่     ภาเวติ ภาวยติ (ภู เณ-ณย ติ) ให้เป็นอยู่

ธาตุหลายสระ

• ธาตุหลายสระ ให้ลง เณ ณย ณาเป ณาปย ปัจจัย 
  ปาเจติ ปาจยติ ปาจาเปติ ปาจาปยติ (ปจ เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้หุงอยู่    
  กาเรติ การยติ การาเปติ การาปยติ (กร เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ทำอยู่ 
  ลาเภติ ลาภยติ ลาภาเปติ ลาภาปยติ (ลภ เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ได้อยู่    
  โภเชติ โภชยติ โภชาเปติ โภชาปยติ (ภุช เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้กินอยู่
• หมวด จุร ธาตุ ให้ลงเฉพาะ ณาเป ณาปย  (เพื่อไม่ให้ซ้ำกับ เณ ณย ปัจจัยประจำหมวดธาตุ) 
  โจราเปติ โจราปยติ (จุร ณาเป-ณาปย ติ) ให้ลักอยู่    จินฺตาเปติ จินฺตาปยติ (จินฺต ณาเป-ณาปย ติ) ให้คิดอยู่ 
  มนฺตาเปติ มนฺตาปยติ (มนฺต ณาเป-ณาปย ติ) ให้ปรึกษาอยู่    ปาลาเปติ ปาลาปยติ (ปาล ณาเป-ณาปย ติ) ให้รักษาอยู่

การพฤทธิ์ 
ธาตุสระเดียว

• ธาตุสระเดียว เป็น อา  ลบ อา  ลง ณาเป ณาปย (ห้ามลง เณ ณย) 
  ทาเปติ ทาปยติ (ทา ณาเป ณาปย ติ) ให้ให้อยู่    ญาเปติ ญาปยติ (ญา ณาเป ณาปย ติ) ให้รู้อยู่    
  ปติฏฺฐาเปติ ปติฏฺฐาปยติ (ปติ ฐา ณาเป ณาปย ติ) ให้ดำรงอยู่
• ธาตุสระเดียว เป็น อิ อี  พฤทธิ์ อิ อี เป็น เอ  แปลง เอ เป็น อาย  ลง ณาเป ณาปย (ห้ามลง เณ ณย) 
  และสามารถรัสสะ อาย เป็น อย ได้ ด้วยอำนาจ ณาเป ณาปย นั่นเอง 
  สายาเปติ สยาเปติ* สายาปยติ สยาปยติ* (สี ณาเป ณาปย ติ) ให้นอนอยู่  
  นายาเปติ นยาเปติ* นายาปยติ นยาปยติ* (นี ณาเป ณาปย ติ) ให้นำไปอยู่ 
  ชายาเปติ ชยาเปติ* ชายาปยติ ชยาปยติ* (ชิ ณาเป ณาปย ติ) ให้ชนะอยู่ 
  (* รัสสะได้)
• ธาตุสระเดียว เป็น อุ อู พฤทธิ์ อุ อู เป็น โอ  แปลง โอ เป็น อาว  ลง เณ ณย (ห้ามลง ณาเป ณาปย) 
  สาเวติ สาวยติ (สุ เณ ณย ติ) ให้ฟังอยู่    ภาเวติ ภาวยติ (ภู เณ ณย ติ) ให้เป็นอยู่, ให้เจริญอยู่

ธาตุหลายสระ

• ธาตุหลายสระ สระต้นธาตุ เป็น อุ พฤทธิ์ อุ เป็น โอ 
  โรเธติ โรธยติ โรธาเปติ โรธาปยติ (รุธ เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ปิดอยู่ 
  โมเจติ โมจยติ โมจาเปติ โมจาปยติ (มุจ เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ปล่อยอยู่ 
  โภเชติ โภชยติ โภชาเปติ โภชาปยติ (ภุช เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้กินอยู่
• ธาตุหลายสระ สระต้นธาตุ เป็น อิ พฤทธิ์ อิ เป็น เอ
• เฉเทติ เฉทยติ เฉทาเปติ เฉทาปยติ (ฉิท เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ตัดอยู่    
• เภเทติ เภทยติ เภทาเปติ เภทาปยติ (ภิท เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ทำลายอยู่
• ธาตุหลายสระ สระต้นธาตุ เป็น อ พฤทธิ์ อ เป็น อา
• กาเรติ การยติ การาเปติ การาปยติ (กร เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ทำอยู่
• ลาเภติ ลาภยติ ลาภาเปติ ลาภาปยติ (ลภ เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ได้อยู่

สระต้นธาตุ เป็นทีฆะ ห้ามพฤทธิ์

• ธาตุหมวด ทิว ธาตุ ถ้าลง ย ปัจจัยประจำหมวด แล้วแปลง ย กับพยัญชนะที่สุดธาตุ กลายเป็นสังโยค ห้ามพฤทธิ์ 
  พุชฺฌาเปติ พุชฺฌาปยติ (พุธ ย ณาเป ณาปย ติ) ให้รู้อยู่
• คห ธาตุ ที่ลง ณฺหา ปัจจัยประจำหมวด  ไม่พฤทธิ์ อ เป็น อา เพราะมีพยัญชนะสังโยค 
  คณฺเหติ คณฺหยติ คณฺหาเปติ คณฺหาปยติ (คห เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ถือเอาอยู่  (ใช้ ณาเป ณาปย โดยมาก) 
  คาเหติ คาหยติ คาหาเปติ คาหาปยติ (คห เณ-ณย-ณาเป-ณาปย ติ) ให้ถือเอาอยู่
• ธาตุบางตัว เช่น กถ คณ หร ฆฏ ชน สมุ ฯลฯ ลงปัจจัยเนื่องด้วย ณฺ แล้ว ไม่พฤทธิ์ เช่น 
  ฆฏาเปติ ฆฏาปยติ (ฆฏ ณาเป ณาปย ติ) ให้กระทบอยู่    คณาเปติ คณาปยติ (คณ ณาเป ณาปย ติ) ให้นับอยู่ 
  (ฆฏ คณ อยู่ในหมวด จุร ธาตุ  จึงลงเฉพาะ ณาเป ณาปย) 
  ชเนติ ชนยติ (ชน เณ ณย ติ) ให้เกิดอยู่    สเมติ สมยติ (สมุ เณ ณย ติ) ให้สงบอยู่ 
  อาหราเปสิ (อา หร ณาเป ส อิ) ให้นำไปแล้ว    กถาเปสิ (กถ ณาเป ส อิ) ให้กล่าวแล้ว

เหตุกัมมวาจก  ลง เณ ณย ณาเป ณาปย และลง ย ปัจจัย กับ อิ อาคม ด้วย

ภาวิยเต ภาวยิยเต (ภู เณ-ณย อิ ย เต)  (อันเขา) ให้เป็นอยู่ 
ปาจิยเต ปาจยิยเต ปาจาปิยเต ปาจาปยิยเต (ปจ เณ-ณย-ณาเป-ณาปย อิ ย เต) (อันเขา) ให้หุงอยู่ 
การิยเต การยิยเต การาปิยเต การาปยิยเต (กร เณ-ณย-ณาเป-ณาปย อิ ย เต) (อันเขา) ให้ทำอยู่

ภาววาจก   ใช้อกัมมธาตุอย่างเดียว 
ลง ย ปัจจัย และลงวิภัตติ ฝ่ายอัตตโนบท ปฐมบุรุษ เอกวจนะ เท่านั้น (เช่น เต เป็นต้น)  แปลงรูปได้เหมือนในหมวดทิวธาตุและกัมมวาจก  (ส่วนกัตตาตติยาวิภัตติ เป็น เอกวจนะหรือ พหุวจนะก็ได้)

คมยเต (คมุ ย เต) ย่อมไป    ภูยเต (ภู ย เต) ย่อมมี, เป็น    คมฺมเต (คมุ ย เต)  ย่อมไป 
สียเต (สี ย เต) ย่อมนอน    สกฺกเต (สก ย เต)  ย่อมอาจ    อุปฺปชฺชเต (อุ ปท ย เต) ย่อมเกิดขึ้น 
นิสชฺชเต (นิ สท ย เต) ย่อมนั่ง 
 

อาคม

อ อาคม ลงหน้าธาตุในวิภัตติหมวด หิยัตตนี อัชชัตตนี กาลาติปัตติ  เช่น อวจ อทฺทส; อกริ; อกริสฺส 
อิ อาคม ลงท้ายธาตุในวิภัตติหมวด ปโรกขา อัชชัตตนี ภวิสสันติ กาลาติปัตติ  เช่น กริตฺถ; กริสฺสติ; อกริสฺส 
สฺ อาคม ลงท้ายธาตุในวิภัตติหมวด อัชชัตตนี  เช่น อกาสิ จินฺเตสิ จินฺเตสุํ 
หฺ อาคม  สำหรับลงท้าย ฐา ธาตุ (ยืน, ตั้ง) ที่มีอุปสัคอยู่หน้า   เช่น อุฏฺฐหติ (=อุฏฺฐาติ) 
นิคคหิตอาคม สำหรับลงหน้าพยัญชนะที่สุดธาตุ ในหมวด รุธ ธาตุ  เช่น ภุญฺชติ (ภุํชติ) 
(อ-อิ-สฺ-หฺ- ํ)

ปัจจัยพิเศษ

ข ฉ ส ปัจจัย ที่ลงหลังธาตุ คือ ภุช ฆส หร สุ ปา ได้ความหมายพิเศษขึ้นว่า “ปรารถนา, ต้องการ, อยาก” เช่น

ข ฉ ส ปัจจัย ที่ลงหลังธาตุ​อื่นๆ  นอกจากนี้แปลตามธรรมดา  เช่น

• ติกิจฺฉติ (กิต ‘รักษา เยียวยา; สงสัย’-ฉ-ติ) ย่อมเยียวยา
• วิจิกิจฺฉติ (วิ-กิต ‘รักษา เยียวยา; สงสัย’-ฉ-ติ) ย่อมสงสัย
• ติติกฺขติ (ติช ‘อดทน’-ข-ติ) ย่อมอดทน

อาย อิย ปัจจัย สำหรับลงท้ายนามศัพท์ เพื่อทำประกอบให้เป็นกิริยาศัพท์

• ถ้าลงหลังคุณนาม แปลว่า ประพฤติ เช่น 
  จิรายติ (จิร ศัพท์ ‘ช้า นาน’-อาย) ประพฤติช้าอยู่
• ถ้าลงหลังนามนาม แปลว่า ประพฤติเพียงดัง เช่น 
  ปุตฺติยติ (ปุตฺโต ‘บุตร’-อิย) ย่อมประพฤติเพียงดังบุตร 
  ปพฺพตายติ (ปพฺพโต ‘ภูเขา’-อาย) ย่อมประพฤติเพียงดังภูเขา 
  ธูมายติ (ธูโม ‘ควัน’-อาย) ย่อมประพฤติเพียงดังควัน 
  นิทฺทายติ (นิทฺทา ‘ความหลับ’-อาย) ย่อมประพฤติหลับ 
  (หรือ เป็น นิ บทหน้า ทา ธาตุ ในความหลับ ย ปัจจัย)

วาจก

วาจก แปลว่า ผู้บอก กล่าว แสดง (วจ ‘บอก กล่าว’) 
วาจก หมายถึง *กิริยาศัพท์ที่ประกอบด้วยปัจจัย ซึ่งแสดงให้ทราบว่า ผู้ใดหรือสิ่งใดเป็นประธานในประโยค

วาจกมี 5 คือ 
กัตตุวาจก กิริยาศัพท์ที่แสดงว่า ผู้ทำ เป็นประธาน 
กัมมวาจก กิริยาศัพท์ที่แสดงว่า ผู้ถูกกระทำ เป็นประธาน 
เหตุกัตตุวาจก กิริยาศัพท์ที่แสดงว่า ผู้ใช้ให้ทำ เป็นประธาน 
เหตุกัมมวาจก 
  ในกิริยาสกัมมธาตุ หมายถึง กิริยาศัพท์ที่แสดงว่า สิ่งที่เขาใช้ให้บุคคลทำ หรือ ผู้ที่ถูกใช้ให้ทำ เป็นประธาน 
  ในกิริยาอกัมมธาตุ หมายถึง กิริยาศัพท์ที่แสดงว่า ผู้ที่ถูกใช้ให้ทำ เป็นประธาน 
ภาววาจก กิริยาศัพท์ที่บอกเพียงความมีความเป็น ไม่มีประธาน

ประธาน หมายถึง ศัพท์นามที่ถูกยกให้เป็นใหญ่ในประโยค ประกอบด้วยปฐมาวิภัตติ 
กัตตา หมายถึง ผู้ทำกิริยานั้นๆ มีทั้งกัตตาที่เป็นประธาน และกัตตาที่ไม่ได้เป็นประธาน ในประโยค 
สยกัตตา (ปฐมา) หมายถึง ผู้ทำเอง เป็นประธาน (สยํ-กร) 
อนภิหิตกัตตา (ตติยา) หมายถึง ผู้ทำ ที่ไม่ได้ถูกกล่าวยกให้เป็นประธาน (น-อภิ-ธา ‘กล่าว’ แปลง ธ เป็น ห) 
เหตุกัตตา (ปฐมา) หมายถึง ผู้ใช้ให้ผู้อื่นทำ หรือ ผู้ทำ โดยใช้ให้ผู้อื่นทำ หรือ ผู้ทำ ที่เป็นเหตุให้ผู้อื่นทำ  เป็นประธาน

กรรม หมายถึง ผู้ถูกกระทำ มีทั้งกรรมที่เป็นประธาน และกรรมที่ไม่ได้เป็นประธาน 
อวุตตกัมม (ทุติยา) หมายถึง ผู้ถูกกระทำ ที่ไม่ได้ถูกกล่าวยกให้เป็นประธาน 
วุตตกัมม (ปฐมา) (น-วจ ‘กล่าว’)

• ในประโยคกัมมวาจก หมายถึง ผู้ถูกกระทำ ที่ถูกกล่าวยกให้เป็นประธาน
• ในประโยคเหตุกัมมวาจก กิริยาสกัมมธาตุ หมายถึง สิ่งที่เขาใช้ให้บุคคลทำ หรือ ผู้ที่ถูกใช้ให้ทำ เป็นประธาน
• ในประโยคเหตุกัมมวาจก กิริยาอกัมมธาตุ หมายถึง ผู้ที่ถูกใช้ให้ทำ เป็นประธาน

3. การิตกัมม (ปฐมา) หมายถึง ผู้ที่ถูกใช้ให้ทำ (เป็นตติยาวิภัตติบ้างก็ได้)

วาจกใดใช้ธาตุประเภทไหนได้ 
• กัตตุวาจก เหตุกัตตุวาจก เหตุกัมมวาจก ใช้ได้ทั้ง สกัมมธาตุ และ อกัมมธาตุ 
• กัมมวาจก ใช้ได้เฉพาะ สกัมมธาตุ อย่างเดียว 
• ภาววาจก ใช้ได้เฉพาะ อกัมมธาตุ อย่างเดียว

ธาตุประเภทไหนใช้เป็นวาจกอะไรบ้าง 
• สกัมมธาตุเป็นได้ 4 วาจก คือ กัตตุวาจก กัมมวาจก เหตุกัตตุวาจก เหตุกัมมวาจก  (คือ เว้นภาววาจก) 
• อกัมมธาตุเป็นได้ 4 วาจก คือ กัตตุวาจก เหตุกัตตุวาจก เหตุกัมมวาจก ภาววาจก  (คือ เว้นกัมมวาจก)

* อีกนัยหนึ่ง วาจก หมายถึง กิริยาศัพท์ที่ประกอบด้วยปัจจัยซึ่ง กล่าวบทที่เป็นประธานของประโยค ว่าสัมพันธ์กับกิริยาอย่างไร เช่น 
กัตตุวาจก ประธานเป็นผู้ทำกิริยา, เหตุกัตตุวาจก ประธานเป็นผู้ใช้ให้ผู้อื่นทำกิริยา กัมมวาจก ประธานเป็นกรรมของกิริยา, 
ภาววาจก ประธานคือ ความมีความเป็น ได้แก่ตัวกิริยาเอง, เหตุกัมมวาจก ประธานเป็นกรรมของกิริยา ที่มีผู้อื่นใช้ให้ทำ

ธาตุที่ไม่พฤทธิ์

ปัจจัยอาขยาตนอกแบบ

แจก อส ธาตุ “มี, เป็น”

1. อตฺถิ บางมติถือว่าเป็นนิบาตก็มี  เพราะใช้ได้ทั้งเอกวจนะและพหุวจนะ โดยไม่เปลี่ยนรูป
2. กิริยาอาขยาต อส ธาตุ เหล่านี้  ที่ขึ้นต้นด้วยสระ นิยมสนธิกับศัพท์อื่นเสมอ  เช่น อาคโตมฺหิ (อาคโต+อมฺหิ)
3. ศัพท์ว่า สติ ที่ใช้ในประโยคแทรก (ลักขณะ) เป็นกิริยากิตก์  อส ธาตุ  อนฺต ปัจจัย สัตตมีวิภัตติ  แจกอย่างภควนฺตุ  แปลว่า มีอยู่  
   (‘สติ’ ไม่มีในรูปที่เป็นกิริยาอาขยาต)

ตัวอย่างการแปลง อนฺติ เป็น เร

• หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา สุกฺกธมฺมสมาหิตา 
  สนฺโต สปฺปุริสา โลเก 'เทวธมฺมาติ วุจฺจเร.
• อหึสกา เย มุนโย    นิจฺจํ กาเยน สํวุตา 
  เต ยนฺติ อจฺจุตํ ฐานํ    ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร.
• สมฺพหุลา น ชานนฺติ   สชฺชุกํ น จ คจฺฉเร.