ชีทประกอบการศึกษา: แบบสังขยา

คุณนาม

คุณนาม หมายถึง  นามที่แสดงลักษณะของนามนาม (และปุริสสัพพนาม)  เช่น สูง ต่ำ ดำ ขาว เป็นต้น    แบ่งเป็น 3 ชั้น คือ

1. ชั้นปกติ  แสดงลักษณะของนามนาม อย่างปกติ (ไม่เปรียบเทียบกับอะไร) เช่น ดี, ชั่ว, สูง  
   ตย. บ้านหลังนี้ใหญ่ 
   อุจฺจ สูง, นีจ ต่ำ,  กณฺห ดำ,  โอทาต ขาว,  กุสล ฉลาด, พาล โง่   เป็นต้น 
2. ชั้นวิเสส  แสดงลักษณะของนามนามพิเศษกว่าปกติ เมื่อเปรียบเทียบกับสิ่งอื่นๆ  เช่น ดีกว่า, ชั่วกว่า, สูงกว่า   
   ตย. บ้านหลังนี้ใหญ่กว่า(บ้านหลังนั้น) 
   ในภาษาบาลี ใช้ อติ นำหน้า   หรือใช้ ตร อิย อิยิสฺสก ต่อท้ายคุณนามชั้นปกติ 
   อติมหนฺโต ใหญ่กว่า,  อุจฺจตโร สูงกว่า,  ปาปิโย เป็นบาปกว่า
3. ชั้นอติวิเสส  แสดงลักษณะของนามนามพิเศษมากที่สุด เมื่อเปรียบเทียบกับสิ่งอื่นๆ เช่น ดีที่สุด, ชั่วที่สุด, สูงที่สุด  
   ตย. บ้านหลังนี้ใหญ่ที่สุด (ในบรรดาบ้านเหล่านั้น) 
   ในภาษาบาลี ใช้ อติวิย นำหน้า   หรือใช้ ตม อิฏฺฐ ต่อท้ายคุณนามชั้นปกติ 
   อติวิย มหนฺโต ใหญ่ที่สุด,  ปาปิฏฺโฐ เป็นบาปที่สุด,  อุจฺจตโม สูงที่สุด

การใช้คุณนาม

คุณนาม ต้องประกอบ “ลิงค์ วิภัตติ วจนะ” ให้ตรงกับนามนาม (หรือ ปุริสสัพพนาม)  ที่มันไปขยาย และมักอยู่หน้าศัพท์นั้น 

"การันต์" ของคุณนาม และนามนาม ไม่จำเป็นต้องตรงกัน

การประกอบคุณนามให้เป็นอิตถีลิงค์

• ถ้าคุณนาม เป็น อ การันต์  ลง อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์  แล้วแจกวิภัตติอย่าง กญฺญา 
• เฉพาะ 1) มหนฺต  2) อนฺต ปัจจัย กิริยากิตก์  3) วนฺตุ มนฺตุ ปัจจัย ตัทธิต   
  ให้ลง อี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์  แล้วแจกวิภัตติอย่าง นารี   
  เช่น มหนฺตี/มหตี สาลา (นิยมใช้ มหตี), อุปาสิกา ปสฺสนฺตี,  ปญฺญวนฺตี/ปญฺญวตี อิตฺถี

ตัวอย่าง อ การันต์  ลง อา ปัจ. อิต.

ตัวอย่าง มหนฺต  ลง อี ปัจ. อิต. เป็น มหนฺตี มหตี (นิยมใช้ มหตี)

ตัวอย่าง อนฺต  ปัจจัย  ลง อี ปัจ. อิต.  เป็น -นฺตี

ตัวอย่าง วนฺตุ มนฺตุ ปัจจัย ลง อี ปัจ. อิต. เป็น -วนฺตี -วตี, -มนฺตี -มตี

คุณนาม แปลไม่ต้องออกอายตนิบาต

คุณนาม แปลไม่ต้องออกอายตนิบาต (ซึ่ง, สู่, …) เพราะคุณนามเป็นเพียงคำขยาย ไม่ใช่คำหลัก   
การลงวิภัตติท้ายคุณนาม ก็เพื่อให้ตรงกัน/เข้าคู่กัน กับคำที่ถูกขยายเท่านั้น

คุณนาม แปลมีสำเนียงวิเสสนะว่า “ผู้…”, “ตัว…”, “อัน…”, บ้าง  ไม่มีบ้าง
(คำแปลสาธนะนามกิตก์ที่เป็นคุณนาม (ยกเว้นกัตตุสาธนะ - ผู้, อัน) ไม่นิยมแปลใส่สำเนียงวิเสสนะเลย (หากจะใส่ก็ไม่ผิด)
เช่น เรือน อันเป็นที่นอน, สติ อันเป็นเครื่องระลึก)

การประกอบรูปคุณนามขั้นกว่า (วิเสสคุณนาม) และขั้นสุด (อติวิเสสคุณนาม)

สังขยาคุณนาม

ดู แบบสังขยา

(สังขยา คือ การนับ จัดเป็นคุณนาม เพราะบอกจำนวนหรือลำดับ ของสิ่งต่างๆ)

สังขยา แปลว่า การนับ หรือ ศัพท์ที่เป็นเครื่องนับ    แบ่งเป็น 2 คือ

1. ปกติสังขยา คือ นับโดยปกติ เพื่อให้รู้ว่าสิ่งนั้นมีประมาณเท่าใด  เช่น  หนึ่ง, สอง, สาม, สี่ 
   (เอก 1, ทฺวิ 2, ติ 3, จตุ 4) เป็นต้น    ตัวอย่างเช่น   หนึ่งวัน, สองวัน, สามวัน, สี่วัน 
   จตฺตาโร  ทิวสา  วัน 4 วัน  นับจำนวนวันทุกวัน รวมเป็น 4 วัน
2. ปูรณสังขยา คือ นับหน่วยที่ทำให้เต็มจำนวนนั้นๆ  เพื่อให้รู้ว่าอยู่ในลำดับที่เท่าใด  เช่น ที่หนึ่ง, ที่สอง, ที่สาม, ที่สี่ 
   (ปฐม ที่ 1, ทุติย ที่ 2, ตติย ที่ 3, จตุตฺถ ที่ 4) เป็นต้น  ตัวอย่างเช่น  วันที่หนึ่ง, วันที่สอง, วันที่สาม, วันที่สี่ 
    จตุตฺโถ ทิวโส  วันที่ 4  กล่าวถึงวันสุดท้ายวันเดียวเท่านั้น คือวันที่ 4   มิได้กล่าวถึงวันทั้ง 4 วัน (ดังนั้น ปูรณสังขยาจึงเป็นเอกวจนะเสมอ)

สังขยากับวจนะต่างกัน

สังขยา นับให้รู้ว่ามีจำนวนเท่าใด อย่างชัดเจน  เช่น  ปญฺจ ปุริสา  บุรุษ 5 คน   เป็นต้น 
วจนะ เช่นพหุวจนะนั้น  บอกเพียงจำนวนว่ามากกว่า 1  แต่ไม่อาจบอกจำนวนให้ละเอียดลงไปได้ว่ามีเท่าไร     
(บางครั้งของหลายสิ่ง ก็ยังประกอบวิภัตตินามเป็นเอกวจนะได้  เช่น ปตฺตจีวรํ บาตรและจีวร)

ปกติสังขยา

การใช้ เอก ศัพท์

ที่เป็นสังขยา แปลว่า หนึ่ง (1)   เช่น เอโก ปุริโส. บุรุษ 1 คน   เป็นเอกวจนะอย่างเดียว  เป็นได้ 3 ลิงค์ แจกเฉพาะตน 
 ที่ใช้ในความหมายอื่นๆ เช่น

1. ไม่มีที่เปรียบ (อตุลฺย - incomparable)  เช่น เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ.  เราเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้เป็นเอก/เป็นหนึ่ง. (ไม่มีใครเทียบเทียมได้)
2. ไม่มีเพื่อน (อสหาย-alone) คนเดียว เช่น  เอโกว อรญฺญํ ปาวิสิ. บุรุษคนเดียวเท่านั้นได้เข้าไปสู่ป่า. (ไม่มีคนอื่นไปด้วย)
3. อื่น (อญฺญ-other)  เอเก อาจริยา วทนฺติ.  อาจารย์พวกอื่น กล่าว. (=อญฺญ)

ที่เป็นสัพพนาม แปลว่า บาง (some, certain) บางคน บางสิ่ง, บางเหล่า บางพวก, เหล่าหนึ่ง พวกหนึ่ง  เช่น   
เอเก (อาจริยา)  อาจารย์ ท. บางพวก  เป็นได้ 2 วจนะ เป็นได้ 3 ลิงค์   
แจกแบบ ย ศัพท์  ยกเว้น ในอิตถีลิงค์ เอกวจนะ จ. ฉ. เอกิสฺสา,  ส. เอกิสฺสํ  เท่านั้น 

เอกก ศัพท์ 
เอก ศัพท์ ลง ก ปัจจัย สกัตถะ  เป็น เอกก  แปลว่า คนเดียว, สิ่งเดียว   เป็นคุณนาม  เป็น 3 ลิงค์   
(ปุ. เอกโก,  อิต. เอกกา-เอกิกา, นปุ. เอกกํ)

เอเกก ศัพท์ 
เอเกก มาจาก เอก ศัพท์ ที่ว่าซ้ำสองครั้ง เป็น เอกเอก  แล้วสนธิเป็น เอเกก 
แปลว่า คนหนึ่งๆ สิ่งหนึ่งๆ  เมื่อกล่าวถึงจำนวนมากกว่าหนึ่ง เช่น

อุตฺตราสงฺคสเตสุ เอเกโก อุตฺตราสงฺโค ปญฺจสตานิ อคฺฆติ.   
ในบรรดาผ้าอุตตราสงค์ 100 ผืน ผ้าอุตตราสงค์ผืนหนึ่งๆ มีค่า 500.

หมายถึง คนแต่ละคน (=ทุกคน), สิ่งแต่ละสิ่ง (=ทุกสิ่ง)  เป็นเอกวจนะเท่านั้น 
  ปุ. เอเกโก,  อิต. เอเกกา-เอกิกา,  นปุ. เอเกกํ   แจกอย่าง เอก สัพพนาม

เปรียบเทียบ 
  เอกโก ปุคฺคโล    บุคคล คนเดียว 
  เอเกโก ปุคฺคโล    บุคคล แต่ละคน (=ทุกคน)    เทียบ โย โกจิ คนใดคนหนึ่ง (=ทุกคน)

การใช้ ทฺวิ ศัพท์

ทฺวิ ศัพท์ นี้  แจกเหมือนกันทั้ง 3 ลิงค์   (ป. ทุ.  เป็น ทุเว บ้าง  จ.-ฉ.เป็น ทุวินฺนํ บ้าง   ใช้ในคาถา)

1. เมื่อเข้ากับสังขยาคุณนาม 
   แปลง ทฺวิ เป็น พา- เช่น พารส (12), พาวีสติ (22), พตฺตึส (32) 
   แปลง ทฺวิ เป็น เทฺว- ทฺวา- เช่น ทฺวาทส (12), เทฺววีสติ ทฺวาวีสติ ทฺวาวีส (22), ทฺวตฺตึส (32), เทฺวจตฺตาฬีส (42), 
   เทฺวปณฺณาส (52), ทฺวาสฏฺฐี (62), ทฺวาสตฺตติ (72), ทฺวาสีติ (82), เทฺวนวุติ (92)
2. เมื่อเข้ากับสังขยานาม  คง  ทฺวิ ไว้ตามเดิม เช่น ทฺวิสตานิ
3. เมื่อเข้ากับนามนาม 
   คง  ทฺวิ ไว้บ้าง  เช่น  ทฺวิปาทา  สัตว์ 2 เท้า 
   แปลงเป็น ทิ บ้าง  เช่น  ทิโช  สัตว์เกิด 2 หน (นก, พราหมณ์) 
   แปลงเป็น ทุ บ้าง  เช่น  ทุปฏํ วตฺถํ  สงฺฆาฏิ  ผ้าสังฆาฏิ 2 ชั้น

การใช้ อุภ ศัพท์ (ทั้งสอง)

ใช้นับนามนามอย่างเดียว  ไม่ใช้ต่อกับสังขยา   เช่น

1. ใช้กับสิ่งที่มีอยู่เป็นคู่ๆ ตามธรรมชาติ  เช่น  อุโภ อกฺขี ตาทั้งสอง, อุโภ หตฺถา มือทั้งสอง
2. ใช้กับสิ่งที่รู้กันทั่วไปว่าอยู่คู่กัน  เช่น อุโภ ชายปติกา เมียและผัวทั้งสอง, อุโภ อาจริยสิสฺสา อาจารย์กับศิษย์ ทั้งสอง

อุภย ศัพท์ แปลว่า ทั้งสอง เหมือน อุภ  แต่แจกอย่าง ย ศัพท์   เว้น ป. พหุ. เป็น อุภโย อุภเย

การใช้ ติ  ศัพท์

1. เมื่อเข้ากับสังขยาจำนวนสิบ แปลงเป็น เต   เช่น เตรส,  เตวีสติ
2. เมื่อเข้ากับสังขยานามนาม คง ติ ไว้  เช่น  ติสตํ,  ติสหสฺสํ
3. เมื่อเข้ากับนามนาม คงเป็น ติ  หรือแปลงเป็น เต  เช่น  ติโยชนํ  3 โยชน์,  เตวิชฺโช  ผู้มีวิชชา 3

การใช้ จตุ ศัพท์

1. เมื่อเป็นเศษของสังขยาอื่น แปลงเป็น จุ บ้าง  เช่น  จุทฺทส
2. ใน ปุ. นปุ.  ต.-ปัญ. เป็น จตุพฺภิ บ้าง ใช้ในคาถา 

การใช้ นว ศัพท์

1. นว ศัพท์ ที่เป็นสังขยาคุณนาม แปลว่า 9   เช่น  นว ภิกฺขู  ภิกษุ ท. 9
2. นว ศัพท์ ที่เป็นคุณนาม แปลว่า ใหม่   มักลง ก ต่อท้าย (เพื่อให้ต่างจากสังขยา)  เช่น นวก + โอวาท = นวโกวาท  แปลว่า โอวาทเพื่อภิกษุใหม่

ชนิดของปกติสังขยา

ศัพท์ปกติสังขยา

*  ทีฆะเฉพาะศัพท์: เอกาทส, อฏฺฐารส

•  สตํ 100,   เอกสตํ 101 (ลบ อุตฺตร)  (เอกสตํ  แปลว่า 100 บ้าง)

การแจกปกติสังขยา

เอก (1) สังขยา (คุณนาม) เอกวจนะ

เอก (1) สัพพนาม 2 วจนะ 
แจกเหมือน ย ศัพท์  ยกเว้น อิต. เอก. จ. ฉ. เป็น เอกิสฺสา  ส. เป็น เอกิสฺสํ *

*  เป็น ทุเว บ้าง ใช้ในคาถา

** เป็น ทุวินฺนํ บ้าง ใช้ในคาถา พบ 1 แห่ง

ติ (3)

จตุ (4)

* เป็น จตุพฺภิ บ้าง ใช้ในคาถา

ปญฺจ (5) ไตรลิงค์

ตั้งแต่ ปญฺจ (5) ถึง อฏฺฐารส (15) แจกอย่างนี้

เอกูนวีส (19) อิตถีลิงค์

ตั้งแต่ เอกูนวีส (19) ถึง อฏฺฐนวุติ (98) 
  ถ้าเป็น อ การันต์ แจกอย่าง เอกูนวีส 
  ถ้าเป็น อิ การันต์ แจกอย่าง รตฺติ 
  ถ้าเป็น อี การันต์ แจกอย่าง นารี

เอกูนสตํ (99) ถึง อสงฺเขยฺยํ (10¹⁴⁰) แจกอย่าง กุล 
โกฏิ (10⁷)  ปโกฏิ (10¹⁴)  โกฏิปฺปโกฏิ (10²¹) แจกอย่าง รตฺติ 
อกฺโขภินี-ณี (10⁴²) แจกอย่าง นารี

จัดปกติสังขยาตาม นามศัพท์ ลิงค์ วจนะ และการแจกวิภัตติ

• 1-4 ท่านว่าเป็นสัพพนามด้วย (ตามนัยในคัมภีร์ศัพทศาสตร์)  และ 
   1 เอกศัพท์ สัพพนาม เป็นได้สองวจนะ  แจกอย่าง ย  เว้นบางวิภัตติ 
*  เป็นเอกวจนะเฉพาะสังขยา  ส่วนนามนามที่ถูกนับ เป็นพหุวจนะตามปกติ

ปกติสังขยานับนามนาม

1) สังขยาคุณนาม (1-98) นับนามนาม  หลักการทำ เหมือนคุณนามทั่วไป คือ

• สังขยาคุณนาม ประกอบลิงค์  วิภัตติ วจนะ เหมือนนามนามนั้น
• เรียงสังขยาคุณนาม ไว้หน้านามนาม

(เฉพาะ ทฺวิ และ ปญฺจ ถึง อฏฺฐารส แต่ละศัพท์ แจกเหมือนกันทั้ง 3 ลิงค์)

ยกเว้นจำนวน เอกูนวีสติ ถึง อฏฺฐนวุติ (19-98)  ให้ประกอบสังขยาเป็น เอกวจนะ อิตถีลิงค์อย่างเดียว  แล้วเปลี่ยนเฉพาะวิภัตติไปตามนามนามนั้น  เช่น

2) สังขยานามนาม (99 ขึ้นไป) นับนามนาม

• นามนามที่ถูกนับ เป็นฉัฏฐีวิภัตติ พหุวจนะ เท่านั้น  (ลบวิภัตติ หากเข้าสมาส)
• สังขยานามนาม ประกอบวิภัตติตามเนื้อความที่ต้องการ

สังขยานามนามจำนวนหนึ่งร้อย, หนึ่งพัน, หนึ่งหมื่น … เป็นเอกวจนะ  โดยทั่วไป ไม่ต้องเขียน เอก ศัพท์ ด้วย เช่น  สตํ หนึ่งร้อย,  สหสฺสํ หนึ่งพัน 

สังขยานามนามจำนวนสองร้อย, สามร้อย, สองพัน ฯลฯ เป็นพหุวจนะ  ใช้สังขยาคุณนามร่วมด้วย  เช่น

แบบที่นิยมใช้ คือ เอานามนามที่ถูกนับไว้ตรงกลาง และสมาสกับบทหลัง

สังขยานามนามนี้  ทำให้อยู่ในรูปคุณนามได้ โดยต่อ (สมาส - พหุพพิหิสมาส) กับศัพท์บางศัพท์ที่แปลว่า ‘ประมาณ’ เช่น มตฺต ปมาณ  ใช้เหมือนคุณนามทั่วไป  แปลว่า ‘มี….เป็นประมาณ’ เช่น

เทียบกับแบบใช้สังขยานามนามเป็นประธาน

เมื่อเข้าสมาสแล้ว ลบ มตฺต/ปมาณ ศัพท์ได้อีก  และนิยมใช้แบบที่ลบ มากกว่าแบบที่ไม่ลบ

สรุป

* แบบที่นิยมใช้

¹ เขียนเป็น ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานิ ก็มี
 

การต่อสังขยามีเศษ
สังขยาจำนวนเต็ม เช่น 1-10, 20, 100, 500, 1000   (สังเกตจาก ตัวเลขถัดจากตัวแรกไป จะเป็นเลข 0 ทั้งหมด)   
สังขยามีเศษ คือ สังขยาที่เหลือจากจำนวนเต็ม เช่น 21, 110, 5618

การต่อสังขยาด้วย_อุตฺตร_และ_อธิก

1. อุตฺตร  แปลว่า เกิน  ใช้ต่อระหว่างสังขยาคุณนาม (1-98) ต่อกับสังขยานามนาม (99...)
2. อธิก  แปลว่า ยิ่ง  ใช้ต่อระหว่างสังขยานามนาม (99...) ด้วยกัน   (อธิ, อธิก = ยิ่ง)

การสนธิด้วย อุตฺตร

สังขยามีเศษนับนามนาม
1. แบบแยกนามนาม
คือ ไม่เขียนนามนาม ปะปนกับสังขยา  โดยการต่อสังขยานามนามให้เสร็จเรียบร้อยก่อน  
แล้วจึงเรียงนามนามที่ประกอบด้วย ฉัฏฐีวิภัตติ พหุวจนะ ไว้ข้างหน้า ก็เป็นอันเสร็จ

ภิกษุ 7707    =    ภิกฺขูนํ   สตฺตุตฺตรานิ สตฺตสตาธิกานิ  สตฺตสหสฺสานิ
        พันเจ็ด ท.  ยิ่งด้วยร้อยเจ็ด  เกินด้วยเจ็ด  แห่งภิกษุ ท.

2. แบบแทรกนามนาม
แบบยืดยาว

1. เรียง นามนาม ไว้หน้า อุตฺตร
2. เรียง นามนาม ไว้หน้าหลักร้อย พัน หมื่น แสน ล้าน โกฏิ

แบบย่อ

การต่อศักราช

การต่อสังขยาด้วย_จ_ศัพท์
(ใช้ได้ทั้งสังขยาจำนวนเต็ม และสังขยามีเศษ)

ปูรณสังขยา

ปูรณสังขยา คือ สังขยาที่ใช้นับลำดับของนาม  โดยใช้ปัจจัยตัทธิต 5 ตัว คือ ติย ฐ ถ ม อี ท้ายปกติสังขยา

ปูรณสังขยาเป็นคุณนาม เป็นเอกวจนะอย่างเดียว  เป็นได้ 3 ลิงค์  มีวิธีใช้เหมือนคุณนามทั่วไป แจกวิภัตติอย่าง ชน กญฺญา นารี กุล ตามลำดับ

วิธีลงปัจจัยปูรณตัทธิต 5 ตัว

1. ติย ปัจจัย ใช้ลงท้าย ทฺวิ ติ   แล้วแปลง ทฺวิ เป็น ทุ   แปลง ติ เป็น ต  เป็น ทุติย ตติย  เช่น ทฺวิ+ติย = ทุติย, ติ+ติย = ตติย
2. ฐ ปัจจัย ใช้ลงท้าย ฉ  แล้วซ้อน ฏฺ หน้า ฐ  เป็น ฉฏฺฐ
3. ถ ปัจจัย ใช้ลงท้าย จตุ  แล้วซ้อน ตฺ หน้า ถ  เป็น  จตุตฺถ
4. ม ปัจจัย ใช้ต่อท้ายได้ทุกตัว (ยกเว้น ทฺวิ ติ จตุ ฉ) เฉพาะ เอก ใช้ ปฐ แทน (เอก+ม=ปฐม)
5. อี ปัจจัย ใช้ลงท้ายเฉพาะจำนวน 11-18  ที่เป็นอิตถีลิงค์

* ป ก่อน ฐา ตั้ง

ศัพท์ปูรณสังขยา

• แปลง ฉฏฺฐ เป็น ฉฏฺฐม ได้  (ฉฏฺฐโม, ฉฏฺฐมี, ฉฏฺฐมํ)
* ลงนิคคหิตอาคม; ทีฆะเป็น จาตุทฺทสี จาตุทฺทสึ

ปูรณสังขยาทั้งปวง เป็นคุณนาม  เป็นได้ 3 ลิงค์  เป็นเอกวจนะอย่างเดียว